De Gids. Jaargang 111

[p. 51]

Kartoes

Die 'k aan een gier geklemd dacht zwevend boven d'Andes
Of snaren tokk'lend aan de langoureuze Taag,
Boelerend in Parijs of zwervend in de Landes,
Die is, godbetert, arts in 't Friese Beetsterzwaag.

J.C. Bloem over J. Slauerhoff

Wie met de situatie in Beetsterzwaag op de hoogte is moet ook dat stenen beeldje kennen van een klein naakt kind op een vis, dat ergens in het bos staat opgesteld en dat daar neergezet is door Kartoes, de man, die als een dolfijn in het leven heen en weer sprong, die meer in Parijs zat dan in Beetsterzwaag. Hij kende de bossen alleen maar bij duisternis en in dat duister heeft, dunkt me, maar een enkele dorpeling het genoegen gehad hem te ontmoeten. Het zal wel hier van komen dat er van hem geen klaar beeld meer hangt in de herinnering van de Beetsterzwagenaars.

Kartoes was de bewoner van het altijd geblindeerde Klokhuis, let wel: de bewoner, die altijd op reis was. Maar drie nachten per jaar kon hij gerekend worden thuis te zijn. Twee van die drie nachten zat hij over geld te praten met iemand uit het huis-met-de-klare-koppen en dan was hij uitgedost met een ruitermantel en een zwarte flambard, als een romantisch Spaans heer van wien de inheemsen, als ze hem bij daglicht hadden kunnen aanschouwen, bekommerd om hun kinderen, die het onzedelijke gretig bewonderen, gezegd zouden hebben dat er aan zo iemand iets haperde, dat hij gemeden diende te worden.

Ik geloof echter dat het werkzaam en ook voor rechters niet onbewerkelijk bosvolk van die streek nooit meer van hem gezegd heeft dan: - Eén van ons heeft vannacht een verschijning gehad. Dat is al veel, maar het is vanzelfsprekend niet de man zelf. Niemand is ooit op het idee gekomen dat hij Kartoes had gezien.

Welnu dan, ik heb hem gezien in die voor dit verhaal nog open derde nacht. Ik stond op een duistere avond langs de kant van de weg om vrij pad te geven aan twee grote dichte wagens, elk met een span van vier paarden, en maakte mee dat de laatste wagen ‘malheur’ kreeg. Dat wil zeggen: Het linnen voorhangsel van die wagen flapte even op en met enig plots en ongunstig licht viel er een naakte maagd op de weg. Een roodachtige deken waaide haar achterna.

Ik stond te trillen op mijn benen, ik wilde dat schepseltje helpen en toen werd ik mee opgepakt en in de wagen gesmeten. Toen ik om me heen keek merkte ik dat ik in de hel was. Tegenover mij

[p. 52]

zat de duivel met een zwarte kap op het hoofd en horens aan weerskanten daarvan. Naast hem en naast mij zaten en lagen naakte meisjes, half gedekt met dekens of voor een kwart of helemaal niet. Enkele van hen hadden grote vleugels op de rug. Er werd door die engelen - gevallen engelen natuurlijk - aanstekelijk gegicheld en gesproken in het Frans. Ik had altijd wel gedacht dat Frans in de hel voertaal was en voelde mij niet op mijn gemak, maar toen reikte de duivel mij de hand en zei:

- ‘U bent ook laat op pad, maar dat mag niet hinderen; tijdverzitters en drankverschalkers hebben mijn sympathie, ik zeg goedenavond en heet u van harte welkom in ons theater.’

Dat was in m'n landstaal en hoewel op een stoute plaats gesproken toch een goed, hartelijk woord.

- ‘Mijn naam is Kartoes,’ zei hij vervolgens, ‘en dit is een wagen met los vrouwvolk, dat vannacht met mij feest vieren wil. U zult er wel niet op tegen hebben om mee te doen.’

Onder zijn warme woorden smolt de hel weg als sneeuw voor de zon.

Ik antwoordde: - ‘Ik ben uw man, u mag mij hebben.’

- ‘Ja, dan moet nu feitelijk de onderhandeling beginnen over uw ziel,’ zei hij duivels. Hij dacht een ogenblik na.

- ‘Geef mij eerst uw naam,’ zei hij.

Ik had enige moeite om uit mijn woorden te komen, want er hing inmiddels al een engel om mijn hals. Ik zei: - ‘Stil eens even, lieveling, silence, s'il vous plaït,’ - tegen die engel, die er niets van begreep - en toen mijn naam, die door Kartoes verstaan werd als Goede Bijker.

- ‘Prachtig,’ zei Kartoes, ‘wat goed is moet goed blijven, u zult vannacht bij de deur staan in een apekostuum om te verhinderen dat die verkeerde vrouwen ffet goede dorp inlopen en mijn naam in opspraak brengen. Ik ben weliswaar ook een verkeerde, maar ik heb niettemin nog een stand op te houden. Watu morgenvroeg wilt rondbazuinen laat ik aan u over. Een eed zal ik niet van u vergen, want het zal er zo raar toegaan dat iedere ziel, die het navertellen wil, gevaar loopt voor gek versleten te worden.’

En toen waren wij aangekomen bij het Klokhuis. Kartoes zelf bezorgde mij de huid van een chimpansé en hielp mij bij het aantrekken.

Ik zal niet zeggen wat er gebeurd is die nacht, maar ik mag hier niet verzwijgen dat ik de volgende morgen weer aan de kant van de weg stond en dat ik een oude stakker, een weduwe van in de tachtig, die op sprokkelhout uit was, op de vlucht joeg. Ze gilde als een meisje van vijftien. Ik zelf ging toen van de weeromstuit

[p. 53]

ook aan de haal. Ik mag ook niet verzwijgen dat ik één dag als een wilde aap in de bossen heb geleefd.

Het heeft lang geduurd eerdat ik weer een redelijk en zedelijk mens genoemd kon worden.

Dat was Kartoes of liever het verhaal van m'n eerste kennismaking met Kartoes. Zo'n man moet het vanzelfsprekend slecht vergaan. Ja, dat denk je maar. Hier zij terloops opgemerkt dat hij hoogste ridder was in het Legioen van Eer. Die geridderden mogen heel wat ondernemen, zelfs in het onzedelijke. Ik heb sindsdien altijd smachtend uitgezien naar een nieuwe avond met Kartoes. Ik heb er tien jaar op moeten wachten en toen kwamen op een nacht weer de wagens met het dubbele span. Er viel geen maagd uit de laatste diligence, maar dat was ook niet nodig. Ik kende immers de inhoud wel.

Toen ik het hoofd onder het linnen had zag ik Kartoes. Hij was moederziel alleen en hij was een oud man, grijs en uitgeteerd, een kleine burger in een bruin kostuum, een oud heertje met een stok tussen de knieën en een baardje om zijn gevoelig bevende mond.

Aan zijn voeten lag een ding of een mens onder een sneeuwwit laken, waarin nog de vouwen zaten die een apart soort vrouw, iemand met aandacht en voorzorg, er in gestreken had.

Kartoes is Kartoes niet meer, dacht ik.

Hij grinnikte een beetje toen hij mij zag. Hij had helaas geen uitbundig pleizier in m'n onhandige worsteling om in de wagen te komen. Ik was m'n apelenigheid uit mijn jongensjaren voorgoed kwijt, maar wie eenmaal als aap heeft rondgelopen zal aap blijven, moet Kartoes toen wel gedacht hebben.

- ‘Goede Bijker,’ zei Kartoes, ‘ben jij dat, kerel? Kom er in. Ik wil vannacht een beeld onthullen, jij komt mij net van pas en moet deze keer dan maar het publiek wezen.’

Z'n zachte, gebroken stem versloeg de rest van de blijdschap, die ik koesterde over het weerzien.

- ‘Wij mensen, Goede,’ vervolgde Kartoes toen ik eindelijk zat, ‘zijn ten slotte toch allemaal bestemd voor de vaalt. Jij lijkt nu meer op een aap dan tien jaar geleden in die huid. Je bent uitgedroogd en hoe komt dat? Je hebt gedronken. En waarom heb je gedronken? Om de tijd te korten. En waarom wou je de tijd korten? Omdat je meende dat je iets op de tijd kon inlopen. En waarom wou je wat op de tijd inlopen? Om meer tijd te hebben voor dat oogwenkje waarin het geluk speelt. Je bent al net als ik een dichter geworden, Goede, en dat maakt je tragisch.’

[p. 54]

- ‘Ik had bij die onthulling liever een philosoof gehad,’ zei hij droevig.

We reden voorbij zijn huis en gingen ver het bos in.

- ‘Waar heb je die apenhuid gelaten?’ vroeg Kartoes na een lange stilte.

- ‘Op zolder,’ zei ik verslagen.

Hij schudde zijn hoofd. - ‘Daar zat het in.’

- ‘Wat?’ vroeg ik gulzig.

- ‘Ik weet het niet meer,’ antwoordde Kartoes. ‘Je moet me niet te veel vragen. Ik sprak alleen maar een vermoeden uit. Het spijt me dat je niet “ja” hebt gezegd.’

In het bos hebben wij daarop een beeldje geplant op een reeds aanwezig voetstuk. De voerlui van de wagens moesten de lampen hooghouden. En toen nam Kartoes de oude garibaldi van het hoofd en sprak deze korte rede uit:

- ‘Afgestorven familie, verloren vrienden’ - en met een knikje in mijn richting - ‘zeer geacht publiek, hier vaart mijn zondig leven als een onnozel kind op een vis de eenzame bossen in. Ik heb gezegd.’

Opnieuw werd ik ernstig toegeknikt en daarna gaf hij mij een hand. Een jaar later is hij in Parijs met militaire eer ter aarde besteld. Ik kreeg een grote rouwkaart en op het huis-met-de-klare-koppen heeft men er ook een gehad. Er stond op: - ‘Ik heb de hulsels afgelegd, adieu, Kartoes.’

13 April 1947.

Sjoerd Leiker