De Gids. Jaargang 109

[p. 173]

De H.B.S.-leeraar Huizinga

Den jongens, die in 1900 de lagere school in Haarlem verlieten en slaagden voor het toelatingsexamen van de Hoogere Burgerschool aan het Prinsenhof, wachtte een bijzondere verrassing. Bekend waren ze wel reeds met het uiterlijk van het sombere, oude gewezen kloostergebouw, dat met het tegenovergelegen gymnasium en de stadsbibliotheek als derde den hoftuin insloot.

Ook de eerbiedwaardige figuur van den grijzen directeur, dr Hotske Brongersma, was hun niet vreemd. Deze persoonlijkheid had allengs een keurbende van uitstekende leeraren om zich heen verzameld. Velen van hen waren in de kracht van de middaghoogte des levens, of hadden die juist gepasseerd. De Haarlemsche H.B.S. was vermaard om haar hooge gemiddelde van middelbaar onderwijs. Onder de jongere leeraren was er een, de allerjongste, die speciaal opviel door zijn uiterlijk en bij nadere kennismaking door zijn kwaliteiten. Dat was dr J. Huizinga, de nieuwe geschiedenisleeraar. Door zijn uiterlijk. Dat was zelfs voor ons, jongens als we nog maar waren, toch duidelijk merkbaar: zeer gedistingeerd en aantrekkelijk. Zijn tengere gestalte was onopvallend, toch buitengewoon keurig, gekleed. Een hooge stijve boord bracht den overgang naar het zéér boeiende hoofd. Op den schedel was het donker blonde haar nogal lang, zoodat boven het indrukwekkende voorhoofd de zware kuif in een wijden boog van de scheiding links naar de rechterslaap afdaalde. De neus had niets opmerkelijks, maar de mond was kinderlijk klein. Daar tusschen krulde een erg bescheiden snorretje, dat het jongensachtig jonge van het gezicht niet vermocht weg te nemen. Maar wat het meeste boeide, dat waren de indrukwekkende groote bruine oogen. Indrukwekkend, omdat zelfs een kind zich bij die eenigszins melancholieke oogen bewust werd van den machtigen geest, welke in dezen jongensachtigen man huisde.

De overgang van de lagere school naar de hoogere burgerschool is, althans was in den tijd dat Huizinga leeraar was, een nogal ingrijpende verandering voor den scholier van twaalf jaar. Er zijn een aantal vakken, die heelemaal nieuw voor hem zijn; er zijn er ook, zooals de geschiedenis, waarvan de aanvankelijke leerstof niet steunt op hetgeen in de lagere school onderwezen werd. Huizinga had tot taak in één jaar de geheele oude geschiedenis met kinderen van ruim twaalf jaar door te nemen en dat op een wijze, dat zij er later in hun hééle verdere leven als volwassen menschen steun-

[p. 174]

punten in zouden bezitten voor de talrijke aanrakingslijnen en vlakken, welke de antieke wereld met de hedendaagsche beschaving gemeen heeft. Het is geen achterafpraat nu, wanneer de verklaring afgelegd kan worden, dat toen reeds voelbaar was voor de jongelui in zijn klasse, dat Huizinga die taak meesterlijk volbracht. Wij voelden om te gaan met een buitengewone persoonlijkheid en in ons ongeremd enthousiasme verklaarden we het elkaar openlijk: ‘Huisje is een genie!’

Hij wist, met zevenmijls-laarzen heen stappende door de enorme gebieden van zijn eigen geleerdheid, ons te boeien met de schildering der kernpunten, de illustratie der toppen uit het ontzaglijke feitenmateriaal. En hoe beperkt was de tijd! De eerste tien minuten van een les werden besteed aan het uit het hoofd geleerd voordragen door hem, die aan de beurt was, van het dictaat van de vorige les. Dan volgde ongeveer een half uur bespreking van het volgende dictaatgedeelte en daarna het dicteeren zelf. Alle moeilijke woorden en eigen namen werden met een zeer duidelijk, toch typisch handschrift op het bord geschreven. De voordracht was altijd zoo belangwekkend, dat het leeren van de les thuis niet veel moeite of tijd meer vorderde. Of men van huis uit plezier in geschiedenis had of niet, deed weinig ter zake. Men was geboeid; de rest kwam van zelf!

Er waren voor geschiedenis weinig onvoldoenden. Zelden werd een les niet gekend. Herrie in de klas of uit de klas moeten sturen kwam niet voor. Zelfs booze uitvallen of terechtwijzingen, ik kan ze me niet herinneren. 't Ging allemaal zoo vanzelf en het was altijd aantrekkelijk. Een bijzondere rol speelden de illustraties. Dan kwam het heele gezicht in een guitige, geamuseerde uitdrukking. De rechterhand, als een kam uitgespreid, voer een keer door den kuifboog heen. Het krijtje, altijd beschouwd als een onsympathiek maar noodzakelijk kwaad, werd geklemd in de slanke hand, die een puntigen krijthouder vormde.

Vlak boven het bord gekomen maakte die hand nog even een karakteristieke laatste heen en weer zwenking en dan verscheen, zeer vlug, met slechts weinig wegwisschingen voor verbeteringen, de altijd geestige, rake, vaak humoristische illustratie! Op den laatsten dag voor een vacantie vormden de illustraties een bijzonder festijn. Het geheele bordvlak werd dan in beslag genomen en een frappante episode verscheen in vlugge, sierlijke lijnen en strepen. Met een verbazend gemak gehoorzaamde de teekenende hand aan het bevel van weer te geven, wat in den helderen geest aan eigen voorstelling van de gegeven situatie leefde. Circa veertig jaar later staan die teekeningen van Huizinga nog duidelijk

[p. 175]

gegrift in de herinneringen zijner leerlingen: Archimedes peinzend gebogen over de cirkels, die hij voor zich in het zand heeft getrokken, terwijl de speerpunt van een Romeinsche soldaat op het punt is hem te verdelgen. Michiel de Ruyter, die een medepassagier uit de trekschuit in de vaart zet, omdat zijn uitlatingen oneerbiedig zijn tegenover het wettig gezag. Napoleon in een stormachtig onderhoud met Talleyrand. Diogenes in zijn ton. Ach, waren ze maar allemaal gekiekt geworden, om de mogelijkheid te behouden, er later nog eens in te bladeren. Huizinga zelf zou dat nooit hebben gewild. Hij beschouwde die teekeningen als een scherts van 't oogenblik, juist de moeite van dat oogenblik waard. De vergankelijkheid van de krijtproducten gaf hem den moed, ze te doen verschijnen. Had hij geweten, dat ze bewaard zouden kunnen blijven, hij zou ze stellig niet hebben laten verschijnen in een kwartier van joligen overmoed. Daarvoor stelde hij te hooge eischen aan zich zelf. Maar ook aan anderen. Niet op het gebied, waar meer of mindere begaafdheid een rol speelt. Maar wel ter zake van moraliteit. Bepaald heftig kon deze zachtmoedige, tengere geleerde worden over oneerlijkheid, met name over afkijken en spieken. Bij het opgeven van schriftelijk proefwerk volgde hij een methode, waarin hij alleen en op zich zelf stond. Er werden vier stellen vragen rondgedeeld met dien verstande, dat de leerlingen steeds omringd waren, één voor één beschouwd, door medeleerlingen, die andere vragen te beantwoorden hadden.

Tijdens de korte leeraarsperiode van Huizinga viel toevallig het 25-jarig jubileum als directeur van dr Brongersma. Dit feest werd gevierd met een groote bijeenkomst 's avonds, waarbij de Haarlemsche H.B.S. vereeniging voor het amusement zorgde. Op het tooneel verschenen o.a. ook een paar leerlingen uit de hoogste klasse, natuurlijk gecostumeerd, die eenige zangnummertjes ten beste gaven. Daarbij was ook een als scherts bedoeld liedje, dat den lachlust opwekte door te schetsen, hoe een leeraar bedot werd door proefwerk, waarbij gespiekt was. Over dit liedje en de strekking er van en over het feit, dat de leeraaren hadden deelgenomen aan den bijval, heeft Huizinga zich zeer geërgerd en in de op het feest volgende dagen heeft hij zijn collega's en de voor de opvoering verantwoordelijke personen zijn ontstemming ongezouten kenbaar gemaakt.

In de evenbedoelde H.B.S. vereeniging heeft Huizinga geen rol van eenige beteekenis gespeeld. Het initiatief was wel in de leeraarsperiode van Huizinga genomen n.l. door den natuurkun-

[p. 176]

de-leeraar Heringa, die bij de behandeling van het geluid eenige leerlingen muziek had laten maken in de les, uit welk musiceeren een clubje en spoedig een vereeniging groeide. Eenmaal heeft Huizinga voor haar geassisteerd in de jury bij een reciteerwedstrijd. Voor deze afzijdigheid is mij geen verklaring bekend en nu achteraf verwonder ik er me over, want het zou goed hebben gepast in de verhoudingen, zooals ze waren. Of was dat maar schijn? Was Huizinga reeds in zijn leeraarstijd eigenlijk niet al aan die levenssfeer ver ontgroeid en besteedde hij niet al zijn vrije tijd aan zijn verdere studie en aan zijn gezin? Wat de studie betreft, daar merkten de leerlingen natuurlijk niets van. Van zijn veelzijdige talenkennis kregen we soms wel eenige notie. Eens vroeg de leerling C.D.F. hem boutweg: ‘Is het waar, mijnheer, men zegt, dat u achttien talen kent?’ Het antwoord zal wel ontwijkend zijn geweest, want het is me niet bijgebleven. Voor stellig waar deed het gerucht de ronde, dat hij vóór zijn leeraarsperiode in Italië een voordracht in het Italiaansch heeft gehouden.

In de Haarlemsche periode van Huizinga viel zijn verloving met de Middelburgsche burgemeestersdochter freule Mary Schorer en zijn huwelijk met haar kort daarop. Het gezin woonde in een van die uitwendig verschrikkelijk leelijke huizen in het Wilhelminapark. Tevoren had Huizinga en pension aan de statige Dreef gewoond.

In 1905 was Huizinga nog lid van de eindexamencommissie voor Haarlem, Alkmaar en Den Helder. Daarmede nam zijn opmerkelijke leeraarsloopbaan een einde. Na de groote vacantie trad hij als hoogleeraar te Groningen op. Mijn geheele leven heb ik geprofiteerd van het voorrecht van het genieten van het uitstekende Haarlemsche onderwijs 1894-1905.

Uit de figuren, die mij als leermeesters helder voor den geest zijn blijven staan, neemt Huizinga naast Heyman, van Erp, Günther, Nolst Trenité, Donker en Pauw de eerste plaats in. Dit deed mij er toe besluiten deze regelen, die aan zijn nagedachtenis gewijd zijn, te publiceeren.

J. de Kanter