De Gids. Jaargang 108

[p. 53]

Van Vollenhoven
8 Mei 1874-29 April 1933

Wanneer niet een vroege dood een einde aan zijn leven had gemaakt, zoude Vollenhoven op 8 Mei van dit jaar den zeventigjarigen leeftijd bereikt hebben. Het oogenblik schijnt geschikt zich weder eens rekenschap te geven van den zeer buitengewonen aard dezer wetenschappelijke figuur.

Bij de vier groote ontdekkingen in den meest letterlijken zin des woords, die altijd op Vollenhovens naam zullen blijven staan, treft vooreerst, dat hij nooit den vasten bodem van het recht der werkelijkheid, van het positieve recht verlaat. Maar hij is een positivist, die veelal het bestaande recht ziet als geen ander vóór hem gedaan had. Hij ont-dekt het van nevelen, die belet hadden het te zien zooals hij het in ééns doet aanschouwen; of wel hij brengt welgevoegde orde daar waar vóór hem chaotische veelheid van wanorde heerschte.

En deze zuiver wetenschappelijke vernieuwing, zij heeft bij hem voorts dit zeer praktische gevolg, dat zij, vóóruitziend, den weg baant voor de ontwikkeling der dingen.

Reeds aanstonds het proefschrift van 1898. Daarin ziet de 23-jarige het positieve internationale recht niet zooals men het toen placht te zien, nl. als het recht tusschen de staten, maar als het recht der geheele internationale rechtsgemeenschap, die dóór de staten, elk met zijn zuiver nationale recht, boven hen opgebouwd wordt. De wetenschappelijke waarde van dezen nieuwen en volkomen doorwrochten kijk op het positieve recht der internationale rechtsgemeenschap is gelijk aan die van de Groots visie van het recht der groote gemeenschap van de geheele menschheid, der magna humani generis societas.

Het proefschrift verschijnt - en dit verhoogt zijn waardij - een jaar vóór de Eerste Vredesconferentie in het Huis ten Bosch, die met al hare teleurstelling toch een eerste voor een ieder zichtbare mijlpaal zou worden op den weg der internationale organisatie.

De praktische waarde van het geschrift is, dat het doet zien, hoe die zich vormende internationale organisatie met hare regelende, hare besturende, rechtsprekende en politiefuncties, uit het bestaande recht opgroeit, zich kristalliseert, en niet uit de lucht komt vallen.

Als het meest stoute in Vollenhovens ont-dekking van het recht der internationale rechtsgemeenschap wordt gevoeld, dat hij er ook in aanwezig acht den sterken arm, den politiedwang. In

[p. 54]

die mate nieuw klinkt deze vaststelling, dat men hier gerust van een tweede ont-dekking kan spreken.

Reeds het proefschrift van 1898 teekent zooals gezegd den politiedwang in het positieve internationale recht ten voeten uit. Maar eerst verscheiden jaren later, als Vollenhoven met aandrang op de zaak terugkomt, trekt het de algemeene aandacht en de ouderen onder ons zullen zich nog herinneren de zeer groote scepsis, waarop toen bij zeer velen in den lande en ook daarbuiten Vollenhovens visie stuitte. Intusschen verstomt het afkeurend geluid aanmerkelijk, wanneer men ziet, hoe de politiedwang - praktisch - als sluitstuk van eenen volkenbond noodig wordt geacht.

De derde groote ont-dekking ligt op een geheel ander terrein van het positieve recht. ‘De genoemde eilanden bezitten en hebben altijd bezeten hunne eigen koningen, hunne eigen staatsinrichting, hunne eigen wetten en recht’ - Habent insulae istae quas dicimus et semper habuerunt suos reges, suam rempublicam, suas leges, sua iura. Met deze korte woorden geeft de piepjonge Huig de Groot scherp aan, dat de indische eilanden, waarin de nederlandsche schepen zoo juist waren binnengestevend, onder hun eigen van het onze verschillend recht leefden, hun adatrecht zouden wij thans zeggen. Nu bleek de blik juist van van hen, wier hooge roeping het was dit inheemsche recht te kennen, het toe te passen en waar noodig tot wijziging te brengen, verduisterd door hunnen nederlandsche-wetboeken-kijk op het recht in het algemeen, genuanceerd voor Indië hoogstens door de meening, dat daar moslimsch recht gold, wat intusschen slechts in zeer beperkte mate het geval is. Ouderen onder ons zullen zich alweer herinneren den hevigen strijd, die over de erkenning van het Adatrecht van Indonesië gevoerd is, maar die wegstierf al naarmate aflevering na aflevering verscheen van Vollenhovens magistrale standaardwerk, dat dit levende recht in al zijne kringen blootlegde en in teekening bracht.

Deze ont-dekking legde ook den vinger op eenen grooten achterstand in de rechtswetenschap ten opzichte van het positieve recht van al die streken, waar ander dan Westeuropeesch recht heerscht, achterstand die ook tastbaar wordt, wanneer men denkt aan de taalwetenschap, welke immers geene enkele taal ter wereld buiten beschouwing laat. En de praktische waarde der ontdekking wordt voelbaar wanneer men bedenkt, dat eene bevolking, die onder eigen recht leeft, dat recht ook door den rechter toegepast moet kunnen weten.

Nog eene vierde ont-dekking van recht vraagt onze aandacht.

[p. 55]

Tot op Vollenhoven bestond geen klare voorstelling van den bouw van den Nederlandschen staat: hoe verhoudt zich die rechtsgemeenschap tot het Rijk in Europa en tot de overzeesche gewesten, hoe ook verhouden zich het Rijk en die gewesten onderling? Vollenhoven toonde nu aan, en dit alweer uit allerlei elementen van het positieve recht, dat onder den staat zich groepeeren de vier geheel gelijkgerechtigde rechtsgemeenschappen van het Rijk en de drie Indiën.

De wetenschappelijke waarde dezer ont-dekking is dat er nu eindelijk een scherp en duidelijk antwoord bestaat op de toch zoo fundamenteele staatsrechtelijke vraag van den bouw van den Nederlandschen staat. De praktische waarde ligt o.a. hierin, dat het verkrijgen van grootere autonomie door de overzeesche gewesten dan zij reeds bezitten geen revolutie beteekent in den Nederlandschen staat.

Leest men Vollenhovens geschriften, waaruit elk der genoemde ont-dekkingen blijkt door een overvloed van positieve feiten, medegedeeld in het ‘levendste Nederlandsch’, dan blijken die geschriften ook op onderdeelen van de behandelde stof weer vol vondsten. Een nieuw geluid klinkt uit elke aanraking door Vollenhoven van het positieve recht. En daarnaast die eminente constructieve kracht gepaard aan het ook historisch diep doordringen in de materie, die precisie tot in het kleinste detail. Wanneer men dan nog de veelheid overziet van het, altijd exact en met vóóropschuiving der rechtsgemeenschappen behandelde, recht, dan begrijpt men hoe het einddoel van Vollenhovens wonderbaarlijken levensarbeid is ‘een rechtshistorie, die het algemeene rechtskomplex der opvolgende tijdperken tot voorwerp harer beschouwing maakt, en een rechtsvergelijking, die de rechtskomplexen van afgeronde groepen in bepaalde stadiën harer rechtsontwikkeling naast en tegenover elkander stelt.’

Hij had juist een begin gemaakt, dadelijk na zijn laatste terugkeeren uit Indië, met het schitterende college over deze algemeene rechtsgeschiedenis en rechtsvergelijking, toen hij plotseling weggenomen werd.

Met het aanduiden van het bovenstaande is de beteekenis van Vollenhoven allerminst uitgeput en op zijn nobele en religieuze persoonlijkheid werpt het nauwlijks eenig licht. Maar het schijnt wèl voldoende om te illustreeren de waarheid van Scholtens uitspraak, dat in Vollenhoven de rechtswetenschap haren meest universeelen geest had verloren.

Beseft de nederlandsche juristenwereld, het nederlandsche volk wel, wat het in Vollenhoven en zijn werk bezit?

[p. 56]

Na de Groots dood worden leerstoelen aan Grotius gewijd. Wij zouden dit voor zijnen twintigste-eeuwschen evenknie niet willen bepleiten, al ware het slechts omdat hij in zijn groote bescheidenheid zulk een denkbeeld zeker van de hand zou hebben gewezen met dien dadelijk onderdrukten schaterlach als hij iets heel gek vond.

Maar wat wij wèl voelen als een eereschuld jegens deze groote juristenfiguur en tevens als iets, dat aan onze aanstaande juristen niet onthouden mag worden, dat is dat de studenten geregeld gewezen worden op de beteekenis van Vollenhoven. Het college Inleiding schijnt daarvoor de meest aangewezen plaats. Hoe toch kan de aankomende student, die ontvankelijk is voor het waarlijk groote, beter ingeleid worden in de veelheid van het historisch gewordene recht op aarde dan door de meest universeele figuur in de rechtswetenschap tot hem te doen spreken?

Van Eijsinga