De Gids. Jaargang 107

Bibliographie

Emmanuel de Bom, Marten Melsen, oolijk schilder van de boeren uit het Polderland. - Uitgeverij Melsen, Brussel. M.. Nijhoff, 's-Gravenhage.

Verleden winter hield E. de Bom in het Museum van Antwerpen een lezing over Marten Melsen, schilder van het Polderland. Geïllustreerd door een keur van afbeeldingen op het scherm, was zij voor velen een ware openbaring. Niet dat M.M. geen van oudsher bekend schilder zou zijn. Hij is zelfs een der veteranen der hedendaagsche Vlaamsche kunst (vergis ik mij niet, na J. Ensor de oudste) en een trouw exposant in onze groote steden. Maar hij is een stil werker, ginder ver in 't Noorden, in de polders van Stabroek, hij houdt meer van eenzaamheid dan van druk verkeer in de kunststeden. Een zoo overzichtelijke en diepgaande studie als de substantieele causerie van de B. was nog nooit ondernomen. Zij was aangewezen om uit te groeien tot een monographie, en nu is het gaaf literair werk van den academicus ten goede gekomen van zijn vriend, den schilder.

Niet lang geleden heb ik hier de Bom's degelijk boek over Henri de Braekeleer besproken. Was de B. als Antwerpenaar bijzonder in zijn element in zijn beschouwingen over den Antwerpschen meester, dan heeft hij thans bewezen weinig minder thuis te zijn in onze noordelijke polders en in de kunst van M.M. die ze synthetiseert. Lange vriendschap heeft den schr. met den schilder zoo vertrouwd, dat hij diens kunst, - een grond-eerlijke, hoegenaamd niet aan moderne strekkingen toegevende kunst - tot op de graat heeft aangevoeld, en in zijn kleurrijk levendig proza heeft vertolkt.

Het is louter toeval dat M.M. te Brussel geboren is. Zijn voorouders waren van Stabroek, en hij is naar Stabroek teruggekeerd en schildert niet anders dan het volk van die streek. Karel van de Woestyne vergiste zich toen hij in 1911 in de N.R. Courant schreef dat M.M. de boeren ziet zooals een stadsmensch ze ziet. Ik weet niet of M.M. in 1911 reeds vastgeankerd zat in Stabroek, maar stellig is het dat hij de boeren toen reeds zag met de intuitie en de divinatie van den grond-eigen poldermensch. Van de Woestyne had toen van de Polderboeren weinig begrip, en de Bom heeft het juist gezegd, dat M.M. zich met al zijn wortelen aan zijn voorouders uit het Polderland verbonden voelt. Hij is alles behalve een déraciné.

[p. 50]

‘De algemeene indruk van M.M.'s werk, zegt de B., is zuiver objectieve waarneming, geen spot, geen satire, een genoeglijk alles in zijn wezen laten, alleen is er nu en dan klaarblijkelijk het leuke genoegen van den vinder.’ Ik meen dat hij te ver gegaan is wanneer hij beweert dat M.M. geen lyricus is. Integendeel, M. is heel en al lyriek, ware hij het niet, hij zou niet zoo ontroerend zijn, zijn doeken zouden niet dien dieperen stempel dragen van bewogenheid voor die kleine heel bijzondere, en heel karakteristiek uitgedrukte wereld. Ik wil hier niet op de woorden spelen, ik geef toe dat hij geen lyricus is, in zoover dat hij door exaltatie en opzettelijke verheffing geen uitbundige transpositie uitlokt... De Bom weet dat heel goed, de titel van zijn werk is een bekentenis: oolijk schilder van de boeren uit het Polderland - het klinkt als een waarschuwing dat wij goed zullen doen M.M. te beschouwen uit den specialen gezichtshoek van zijn begrensde kunst. Melsen is vooral een observateur die plezier heeft in zijn menschen, die de eigenaardigheden van dat zwijgzaam volk heeft gepeild. Dat verklaart zijn neiging om nadruk te leggen op het karakteristieke, waarmee hij de grens van het comische dikwijls nadert. Zie maar zijn roodneuzige of pezige, traanoogende, niet altijd heel nuchtere boerkens, zijn uitgelaten dansende en springende dorpsmeisjes, zijn kleuters die er uitzien gelijk polder-nekkers. Dat hij daarbij nooit een treurig onderwerp aanroert (men vergelijke hem met den zwaarmoedigen Jacob Smits), en zijn boeren bij voorkeur toont in hun estaminétjes, in hun van stof en bierlucht doordrenkte danstenten, saamgedrumd op een dorpsveiling, wantrouwig luisterend naar een politiek kwakzalver, of een velo-koers aangapend, is een eigenaardigheid waaraan M.M. koppig vasthoudt. En zijn wereld, zijn artistieke oorspronkelijke visie van den mensch staat dichter bij de onmiddellijke nuchtere waarheid dan de gewild-tragische, met sociale bedoelingen overladen kunst van Laermans. Dat sluit niet uit dat M.M. ook diepere accenten weet te treffen. Hij observeert den polderboer in zijn meditatie, in zijn eenzaamheid, zijn verslonden-zijn in gepeinzen over grond en beesten, zijn berekening om zijn buurman in de doeken te doen, in zijn huiselijke of collectieve landelijke bezigheden - slachten van 't varken, uitgang van bie-boeren, processie enz... - maar ook daar blijft hij een opgewekt en listig toeschouwer. Humor is nooit van de lucht. In de karaktervolle uitbeelding van die rasechte typen (bv. die kostelijke drie broers op een rustigen Zondagnamiddag!) zie ik niemand die hem overtreft, behalve Permeke met zijn volk van de kust, maar die is van huis uit als expressionist tendentieuser, en M.M. blijft aan dézen kant van de expressionistische grens. Om nog eens terug te komen op het lyrische in Melsen's kunst, wil ik wijzen op zijn ontroerende weergave ook van het landschap, dat gave land liefst gezien in herfst en winter, - wat heeft Melsen daar eenvoudig-grootsch de eenzaamheid, de zeker niet pittoreske naaktheid van de gure polders diep aangevoeld en vastgelegd! Maar genoeg over Melsen, - de Bom heeft zijn werk beschreven, ik heb hier niet te herhalen.

Leven en oeuvre van M.M. werden met liefde en verstand uiteengezet. In de analyse van het tot volledige rijpheid ontwikkeld werk van den reeds 72-jarigen meester is geen regel dien wij niet graag zouden willen onderschrijven. Veroorloof ik mij een klein voorbehoud, dan betreft het de conclusies van den criticus. Waar hij M.M. den nazaat van de groote XVIe en XVIIe eeuwers noemt, en Pieter Bruegel,

[p. 51]

Brouwer, Jan Steen, van Ostade citeert, blijkt weer eens dat zelfs voor den scherpzinnigen de Bom het opsporen van voorouderlijke vertakkingen een niet ongevaarlijk experiment is. Dat de boeren van M.M. eenigszins met die van Bruegel verwant zijn, kan worden volgehouden, al wordt het werk van Bruegel gedragen door een sterker, monumentaler eeuwigheidsgevoel, een rustiger aanvaarden van het noodlot (ik laat de techniek terzij, er is geen vergelijking mogelijk tusschen de scherpe, droge manier van Bruegel - zie Boerekermis, Blinden, enz... - en de nu eens vettige, voluptueuze schildering van M.M., o.m. in zijn kermistafereelen, dan weer zijn ruige droge manier b.v. in zijn desolate winterlandschappen). De vergelijking met Brouwer is al veel minder juist en heeft slechts de waarde van een à peu près. De boeren van Brouwer zijn kwaadaardig, haast misdadig, gaan elkaar te lijf met messen, potten en kannen, staan springensklaar om een kwaden slag te slaan, die drinkers en toeback-suygers zijn verdiept in hun bestiaal genot; zijn donkere kroegjes, zelfs zijn openlucht-tafereelen hebben iets sinister (het Avondlandschapje der verz. Warneck in het Louvre!) Daar is niets van te merken in de van Scheldewind doorwaaide polders en in de ziedende danstenten van Melsen. Voor de vergelijking met Jan Steen als humoristisch verteller van lief en leed van het volk voel ik meer. Ten slotte, mits men de dingen bij de oppervlakte beschouwt, kunnen wij met die kunsthistorische filiatie desnoods instemmen. Het was een temptatie de vergelijkingen ook tot vreemde meesters van het boereleven uit te breiden, meer om verschil dan om verwantschap te onderlijnen, tot den van Gogh van den Noordbrabantschen tijd, tot Millet die ‘zijn werkelijkheid drenkt met een idealiteit die men niet moet zoeken bij Melsen’. In de bondige besluitende bladzijden heb ik echter te vergeefs gezocht naar een naam die zich m.i. opdringt, Jacob Jordaens. Het feit dat hij van dezelfde streek was en te Putte, op een uur van Stabroek, begraven is, heeft weinig of geen belang. Maar van geestelijke verwantschap gesproken, die is toch wel opvallend, al heb ik mijn vriend de Bom niet kunnen overtuigen. Op een paar eeuwen afstands is de menschelijkheid van beide schilders van hetzelfde soort. De Jordaens van De Koning drinkt, van de hongerigen en naakten die door de Zusters van Barmhartigheid worden geholpen (Mus. Antwerpen), van de boeren en marktvrouwen uit de Overzetboot (Mus. Kopenhagen), vertoont in zijn constructie, in het wezen van zijn figuur, in zijn huisbakkenheid en ‘oubolligheid’ een gelijkaardigheid die niemand kan ontgaan. Verschilt de schildering van M.M. van die van Jordaens, - M.M. is wel eens polderachtig-grauw, zelfs slijkig (ofschoon niet altijd, zie zijn danskroegen, zijn interieurs) tegenover de heldere, plastische voorstelling van Jordaens -, dan blijft er de opvatting, de visie van den mensch. De verwantschap is daar zoo treffend dat ik onmiddellijk aan Jordaens gedacht heb en dat het een deceptie was hem niet te ontmoeten. Overtuigend, ja flagrant zijn in dat opzicht Uit een danszaal, Aan den disch, Edelmoedigheid, Dorpsboemelaar, Aanbidding der Wijzen, Paaschleliën, Bal in een schuur, Lachende Boeren, Drie Gezellen, Op de Kermis, Zingende Boeren, Nestroovers, - al die werken herinneren niet alleen de warme tonaliteit en de schitterende kleurvlekken van Jordaens, maar de opvatting van den mensch is dezelfde, vooral die van de vrouwen en kinderen, dat zwaar-plebeïsche, het overgezonde, volbloedige, pittige en boersche van al die blozende gezichten, die gulzige monden, die oogen met beperkten levensblik - zij zijn van

[p. 52]

dezelfde familie, natuurlijk uitgezonderd de monumentaliteit van Jordaens. Omdat ik weet dat de Bom een andere opvatting is toegedaan, zal ik mij wel wachten hem aan te sporen zijn oordeel te herzien voor een volgende en voor het volk bereikbaarder uitgave! Nu wij toch bezig zijn met die geestelijke familieleden van Melsen, moet mij van het hart dat de vergelijkingen met de literatuur mij niet onaanvechtbaar schijnen. Het is niet moeilijk in de letteren equivalenten te vinden die lukraak zijn. Maar of de Bom er in geslaagd is de vergelijking van Melsen's boemelaars en rare kwanten met literaire typen aan te schroeven, lijkt mij twijfelachtig. Zouden die heusch moeten gezocht worden bij Streuvels of Buysse? Ik geloof het niet. Uitzondering maak ik voor de kinderen. Ook die van M.M. zijn ‘versnoekte kwajongens’. Ik verneem dat Streuvels hem de illustratie van De Oogst heeft toevertrouwd. Wij zullen het resultaat afwachten. De boeren van M.M. zijn Brabanders. Die staan heelemaal niet dicht bij de Oost- en vooral niet bij de Westvlamingen. De Brabander is een scepticus, is inderdaad ‘oolijk’, guitig, doortrapt. De Vlamingen van over 't water zijn zwaarder op de hand. Denk ik aan Schoppenboer, aan den Teleurgang, dan zie ik geen typen van Melsen. Wil men er de literatuur per se bij halen, dan zal men, meen ik, verder komen met sommige typen in Victor de Meyere, (maar die zijn dan weer uit de Rupelstreek) of zelfs Timmermans' Boerenpsalm. Ik geef die benadering voor wat ze waard is, al die parallellen zijn ten slotte van zoo betrekkelijke beteekenis... en hoe meer nadruk men er wil op leggen, des te glibberiger wordt de grond.

Het boek van de Bom, prachtig met krabbels in - en platen buitentekst geïllustreerd, ofschoon niet zoo diepgaande als de de Braekeleer-monographie, is een zeer waardevolle bijdrage tot de Vlaamsche kunstcritiek.

A. Cornette