De Gids. Jaargang 107

Taalkundige kroniek
III
Opmerkelijke Constructies met een Relatief

Hooft's treurspel Baeto oft Oorsprong der Hollanderen (1616) verhaalt hoe de held, om veilig te zijn voor de aanslagen en intrigues zijner stiefmoeder, met zijn getrouwen het rijk der Chatten, waarover zijn vader heerst, verlaat en in onze lage landen tussen Rijn en Waal een nieuw rijk, het rijk der Bataven sticht. Een zware innerlijke strijd heeft hij moeten uitvechten: òf in opstand te komen tegen zijn vader en een burgeroorlog te ontketenen, òf met zijn volgelingen balling 's lands te worden.

[p. 139]

Voor een uitvoerige behandeling van het stuk mag ik verwijzen naar een studie van Prof. Dr. J.W. Muller in het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde, Deel L; ik houd mij slechts bezig met enkele verzen uit de ‘Rey van Joffrouwen’ die het vierde bedrijf besluit, de bekende rei, die de droefheid en ellende der uitwijkelingen schildert, nu zij, met achterlating van alles, op het punt staan hun vaderland te verlaten. Het is de rei die aldus begint:

Wien sit de wreedtheidt in 't gebeent
Soo diep nu, dat hij niet en weent,
En met versleghen hart betreurt
De droefheidt die ons valt te beurt?

Zij eindigt met de woorden:

Nu blijckt het dat wij t'onrecht rouw
Bedreven om de helden groot
Die aen een loffelijcke doodt
Geraeckt zijn door huns vyands weer.
Geluckigh driemaal, die een speer
Met ysre punt oft houten staf
Door 't vier gescharpt in 't vayligh graf
Geborghen heeft voor alle' ellendt.
Ulieden is het onbekent,
Hoe bitter dat de keure zij
Van ballingschap oft slaevernij.
Wij trecken in een ommering
Van droefheidt en bekommering,
Anxtvalligh self, anxt jaeghende' aen
'T volck daer wij sullen neder slaen.

Ik wil de lezer niet lastig vallen met overbodige commentaar, maar enige opheldering is, vermoed ik, gewenst: t'onrecht, ten onrechte; huns vyands weer, de afweer van, het zich verweren tegen hun vijand; door 't vier gescharpt, in het vuur toegespitst, gepunt; anxtvalligh, bevreesd; anxt jaeghende aen 't volck, het volk angst aanjagende (aen is natuurlijk geen voorzetsel bij 't volck); nederslaen, zich vestigen.

Deze, althans overeenkomstige aantekeningen geven onze geannoteerde uitgaven, maar hoe ulieden (1352) in de samenhang is te betrekken, daarover zwijgen ze. En toch, dat geeft velen moeilijkheid: dat heeft de ervaring mij geleerd. - En daarmee kom ik tot mijn onderwerp.

Waarop slaat ulieden? Op een in het relatief die (1348) opgenomen, verborgen als men wil, antecedent: geluckigh driemael gij(lieden), die enz. Dit antecedent is dus de aangesproken persoon, een vocatief, als meervoud bedoeld. (Sommige commentaren o.a. die van Stoett - Leendertz in hun bekende uitgave van

[p. 140]

Hooft's gedichten, verklaren die als enkelvoud; dan heeft het volgende ulieden in 't geheel geen zin). - Het verband is dus zò: in 1345 worden genoemd ‘de helden groot die aen een loffelijcken doodt geraeckt zijn....’ Deze worden - post mortem - gelukkig geprezen (in directe aanspraak), omdat ze door de dood op het slágveld gevrijwaard zijn voor alle ellende die de overlevenden moeten doorstaan. Zij komen niet voor de bittere keus van ballingschap of slavernij. U is dit bespaard, zegt de tekst, maar wij (1355) trekken hem in een ring van droefheid besloten....

Men vergeve een philoloog dit brokje tekstverklaring dat hem voor een goed begrip van Hooft's gedachtengang gewenst scheen. Een philoloog meent nu eenmaal dat een helder tekstbegrip aan alle aesthetische waardering vooraf dient te gaan. Die waardering wil ik gaarne de lezer overlaten.

Ik wend mij nogmaals tot het relatief die (1348) dat betrekking heeft op een niet uitgedrukt 2de-persoons-antecedent. Men zou dus met enig recht kunnen spreken van een 2de-persoonsrelatief. Maar de relativa kennen geen formele persoonsonderscheiding: Ik die dat gedaan heb. Men zou die hier 1e persoonsrelatief kunnen noemen. Immers in die werkt ik nog zo sterk na, dat de werkwoordsvorm hier ook 1e persoon is: heb en niet heeft. De vervoegde werkwoordsvorm congrueert hier met het antecedent ik, of met een in die nawerkend ik. Dat brengt mij bij een uit het Duits bekende constructie: Vater unser der du bist in Himmel; ich der ich oft in tiefes Leid und grosse Noth muss gehen. Duidelijk blijkt hier de behoefte om de 2de-persoonsfunctie van het relatief tot formele uitdrukking te brengen.

Ons Middelnederlands kent een overeenkomstige constructie: Dat moestic doghen (lijden), die ic was vrouwe van Arragoen, met de betekenis: omdat ik.... was. Ook in het 17de-eeuws komt dit nog voor, bijv. in de Statenbijbel: Gylieden zijt kinderen des doots, die gy over uwen heere, den gesalfden des Heeren, geene wacht gehouden en hebt (1 Sam. 26, 16). Vondel, Huygens, Bredero en andere 17de-eeuwse schrijvers leveren voorbeelden.

Ik zou terug kunnen gaan tot nog oudere taalperioden, tot het Oudhoogduits, waar het enkele persoonlijk voornaamwoord van de 1ste en 2de persoon tot relatief wordt (fater unser thu in himilom bist), tot het Gotisch, waar op enigszins andere wijze de drie personen van het relatief duidelijk worden onderscheiden, maar laat ik deze historische opmerkingen besluiten met er op te wijzen dat onze relativa betrekkelijk jong zijn. Ze hebben zich

[p. 141]

als afzonderlijke woordsoort in de eerste plaats ontwikkeld uit de demonstrativa: Gister was hier iemand aan de deur, die vroeg het adres van Dr. A. Die is hier aanwijzend voornaamwoord, het neemt het voorafgaand iemand weer op. De woordschikking bewijst dat we hier twee hoofdzinnen hebben. Men zou achter deur een punt kunnen zetten en met Die vroeg een nieuwe zin beginnen. Met een geringe verschuiving wordt die tweede zin tot relatieve bijzin: Gister was hier iemand die naar het adres van Dr. A vroeg. De woordschikking en de intonatie kenmerken de gewijzigde verhouding; die is nu betrekkelijk voornaamwoord. Natuurlijk was in verreweg de meeste gevallen het antecedent 3de persoon. Dat eiste een volgend die (een onzijdig antecedent vraagt dat). En nu is langs overgangsstadia, waarin bij antecedenten die 1ste of 2de persoon waren, aanvankelijk ook in het relatief die 1ste of 2de persoonsvorm formeel tot uitdrukking kwam: ik, die ik....; gij, die gij...., dit, oorspronkelijk het 3de-persoonsantecedent alleen toekomende die, veralgemeend voor de niet-3de-persoonsgevallen: ik die dat zeg....; gij die dat zegt.

Wenden we ons nu tot de persoonsvorm van het werkwoord. Deze kan, zodra bij een 1ste- of 2de-persoonsantecedent in het relatief de herhaling ik, gij verdwijnt, zich richten naar een als derde persoon gevoeld die. Zo in het (oudere) Duits: du, der so begierig ist; ich der nicht fein genug ist enz.

Voor het Nederlandse gebruik zijn onregelmatige werkwoorden als zijn en hebben, die drie verschillende vormen hebben voor 1ste, 2de en 3de persoon enkelv. tegenw. tijd, het beste illustratiemateriaal: ik die het gedaan heb - jij die het gedaan hebt - hij die het gedaan heeft. Verder: waarom verwijt men dat jou die niet de minste schuld hebt (ook heeft?); ....mij, die niet de minste schuld heb. Voor mijn taalgevoel schikt zich het vervoegd werkwoord steeds naar de persoon van het antecedent. In zinnen als: Jij bent het die dat gedaan heeft, fungeert natuurlijk het onbepaalde het als antecedent (vgl. jij bent de man die.... heeft).

Zo moet dus ook in zinnen als gij, die vondt dat men hierin niet kon berusten, gij waart van oordeel enz. -, vondt in de 2de persoonsvorm, derhalve met dt worden geschreven. De 17de-eeuwse dichter J.J. Starter schrijft:

O Friese aardt, recht Edel Landt,
Die door het zwaard de Vryheyd want.

[p. 142]

De substantivische vocatief die hier als antecedent fungeert, is natuurlijk 2de persoon. Deze wordt geabsorbeerd door het relatief die, dat nu een 2de-persoonswerkwoordsvorm bij zich vraagt, een t-vorm. In ander opzicht is die vorm want enigszins zonderling, de a eist nadere verklaring, maar ik wil dat daar laten.

Mij brengt deze substantivische vocatief tot een paar overeenkomstige wendingen. Daar is in de eerste plaats het bijbelse: Onze Vader die in de Hemelen zijt. En vervolgens haal ik twee plaatsen uit het Wilhelmus aan. Uit de derde strophe:

Lydt u, mijn ondersaten,
Die oprecht zijn van aert:
Godt sal u niet verlaten,
Al zijt ghy nu bezwaert...

En uit de voorlaatste strophe:

Oorlof, mijn arme schapen,
Die zijt in grooten noot:
U herder zal niet slapen,
Al zijt ghij nu verstroit.

Grammatisch zijn de gevallen precies gelijk: een meervoudig vocativisch antecedent, gevolgd door een relatieve zin welke opent met die. In het eerste geval vertoont het werkwoord de derde persoon meervoud, in het tweede de meervoudsvorm tweede persoon. Dergelijke onzekerheden vertoont het Duitse taalgebruik vele.

Tot slot keer ik nog even terug naar de plaats uit Hooft's Baeto:

Geluckigh driemaal die een speer
Met ysre punt oft houten staf
Door 't vier gescharpt in 't vayligh graf
Geborghen heeft voor alle' ellendt.

Lastig is deze plaats omdat hier het antecedent onzichtbaar blijft, geheel opgenomen is in het volgende relatief die en dus alleen uit het verband is op te maken. Moeilijkheden ten opzichte van de werkwoordsvorm biedt ze niet, omdat het relatief hier niet onderwerp is; een speer is onderwerp en daarmee congrueert de werkwoordsvorm heeft.

Eigenlijk heb ik nog meer op mijn hart over constructies met relativa, maar grammatica, - taalobservatie in het algemeen, staat nu eenmaal in kwade reuk. Dit zij voor mij die mij dit bewust ben, een reden om te eindigen.

A.A. Verdenius