De Gids. Jaargang 106

[p. 133]

In memoriam J.H. Plantenga

Op 31 October j.l. trof ons het onverwachte overlijden van J.H. Plantenga. Zijn heengaan beduidt voor De Gids een zwaar verlies: zijn mede-redacteuren zullen zijn medewerking in de leiding van het tijdschrift, de lezers de belangrijke bijdragen, die hij placht te leveren, moeten ontberen.

Bijna negen jaar lang, van 1 Januari 1934 af, heeft hij zich van deze beide kanten van zijn redactioneele taak gekweten op de kenmerkende wijze, waarop hij al het werk, dat hij eenmaal ter hand had genomen, deed: met den vollen inzet van zijn persoonlijkheid, van zijn omvangrijke kennis, van zijn groote werkkracht. De redactioneele arbeid lag hem goed: veelzijdig ontwikkeld, belangstellend in alle cultureele verschijnselen, beperkte hij zich niet tot de werkzaamheden, waarbij in het bijzonder een beroep op zijn oordeel als deskundige gedaan werd, maar nam hij in veel wijderen omvang aan de besprekingen over de leiding deel. Zijn levendig temperament, gepaard aan het bezit van zeer uitgesproken denkbeelden op aesthetisch gebied kon hem daarbij soms tot een bijna driftige verdediging van zijn standpunt verleiden; zijn oordeel was echter te helder dan dat hij ooit onredelijk, zijn aard te goedhartig, dan dat hij ooit onwelwillend zou zijn geworden. Zoo bleef hij steeds een prettige medewerker, waarvan de afwezigheid in de redactievergaderingen als een moeilijk te vergoeden gemis zal worden gevoeld.

Dit betreft zijn redacteurschap. Onafscheidelijk daaraan verbonden is echter zijn arbeid als medewerker. Eenmaal tot de redactie toegetreden, voelde hij het als een plicht, dien hij ondanks overstelpend drukke werkzaamheden nooit zou verzaken, ook regelmatig bijdragen voor het tijdschrift in te zenden. Een aanzienlijk deel daarvan zal den getrouwen Gids-lezer met name bekend zijn: zoo de belangrijke studie (99, 4; 1935) over Wezen en ontwikkeling der bouwkunst, geschreven naar aanleiding van de nieuwe musea te Rotterdam en Den Haag, waarin hij, na eerst het wezen der bouwkunst verhelderd te hebben, leert, hoe men ‘op andere wijze, dan men gewoonlijk hoort doen, de vraag over “mooier” of “leelijker” behoort te beantwoorden’. Daarnaast het omvangrijke artikel Honderd jaar bouwkunst in Nederland en De Gids in het jubileumnummer ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het tijdschrift (100, 4; 1936), een boeiende uiteenzetting van de langzame ontwikkeling, die de denkbeelden over bouwkunst in het algemeen en die over de waarde van onze oude monumenten in het bijzonder in de negentiende eeuw in

[p. 134]

ons land hebben ondergaan, een treffende illustratie tevens van de taak van voorlichting, die een algemeen cultureel tijdschrift als De Gids ook op het gebied der beeldende kunst vervullen kan en vaak ook vervuld heeft. We noemen verder zijn verhandeling De kunst in de Noordelijke Nederlanden op den overgang van de zeventiende naar de achttiende eeuw en het ontstaan der Haagsche Academie (101, 3; 1937), die later als eerste hoofdstuk van een boek over de Academie gepubliceerd is, de artikelenreeks over Versailles (103, 3, 4; 1939), die, in boekvorm uitgegeven, eveneens buiten den lezerskring van De Gids bekend is geworden en, zijn laatste groote bijdrage, de tot een zeer persoonlijke meeningsuiting gegroeide bespreking van een werk over de iconografie van de Contra-reformatie in de Nederlanden, waaruit blijkt, met hoeveel begrip hij zich ter wille van het inzicht in de hem dierbare barokkunst in een hem schijnbaar verliggende beweging als de Contra-reformatie verdiept had.

De lezer van De Gids heeft verder kunnen weten, dat het Plantenga was, die tot hem sprak, wanneer hij boekbesprekingen aantrof, die met P. onderteekend waren en hij zal steeds hebben kunnen vaststellen, met hoeveel kundigheid hij ook dit gedeelte van zijn redacteurschap vervulde. En ook met hoeveel ernst en verantwoordelijkheidsgevoel. Hij maakte zich nooit met enkele min of meer welwillende woorden, aangevuld met een citaat uit de voorrede en enkele uit het boek overgenomen zinnen, van zijn recensententaak af; menige bibliografie van zijn hand vertegenwoordigde uren van studie, maar het resultaat was dan ook gewoonlijk een kleine monografie over het in het boek behandelde onderwerp, die naast dat boek reden van bestaan had. Zelden ontbrak daarbij aan het eind een lijst van door den schrijver begane fouten en vergissingen; zijn feilloos geheugen op kunsthistorisch gebied stelde hem in staat, deze op te merken en zijn intense behoefte aan nauwkeurigheid en juistheid maakte het hem onmogelijk, ze ongesignaleerd te laten voorbijgaan. In het geheel der beoordeeling vormden deze voor de betrokken auteurs ongetwijfeld leerzame opsommingen echter altijd slechts een onderdeel; hoofdzaak was en bleef een goed gefundeerd oordeel over het werk als geheel, dat vol gretige waardeering was, wanneer er aanleiding tot waardeering bestond, maar waarin onomwonden de waarheid werd gezegd, wanneer de schrijver te kort was geschoten.

Er is echter naast artikelen en boekbesprekingen een derde categorie van bijdragen van Plantenga's hand in De Gids verschenen, die officieel niet als zoodanig waren aangeduid, al zal

[p. 135]

de niet geheel onervaren lezer ze steeds gemakkelijk genoeg herkend hebben. Het waren zijn bijdragen tot de rubriek der anonyme Stemmen uit de Redactie, waarmee de afleveringen gedurende een aantal jaren geopend plachten te worden. Wat hij hierin gegeven heeft, kan uiteraard naar zijn wetenschappelijke waarde niet met zijn andere stukken op een lijn worden gesteld; het overtreft ze echter weer in beteekenis, wanneer men ze beschouwt als uitlatingen, die typeerend zijn voor zijn persoonlijkheid. De Stemmen - het wàs een bezwaar van de rubriek - hadden naar hun opzet als voornaamste, practisch als eenige functie, uiting te geven aan het misnoegen, de ergernis, de verontwaardiging, die de redacteuren van De Gids ten aanzien van hun ongewenscht voorkomende maatschappelijke of cultureele voorvallen of verschijnselen gevoelden. Zulke voorvallen en verschijnselen nu waren er op het gebied van de bouwkunst en in de wijze, waarop haar geschiedenis veelal beoefend wordt, in Plantenga's oog vele. Merkte hij ze op, dan schreef hij zijn emoties gaarne in een Stem uit en van zich af en als men ze, nu er ettelijke jaren overheen zijn gegaan, nog eens doorleest, voelt men nog steeds de verontwaardiging gloeien, waaruit ze geboren zijn en hoort men vaak nog weer in gedachten de levendig betoogende stem, die in de redactievergadering reeds uitsprak wat de vaardige pen voor de volgende aflevering zou neerschrijven.

Er zijn enkele onderwerpen, die daarbij herhaaldelijk en in het bijzonder zijn aandacht getrokken hebben: de Amsterdamsche paleis-raadhuiskwestie, de plannen voor een nieuw stadhuis in Den Haag, de onvoldoende voorlichting over bouwkunst in de dagbladen, het bouwen in stijlimitaties en, vooral, het gemis aan begrip voor een bouwkunst, die, zonder te kort te schieten in aandacht en bewondering voor het verleden (of liever omdat ze die aandacht en die bewondering in de hoogste mate bezit), meent, dat zij den plicht heeft om, inplaats van het verleden na te bootsen, nieuwe vormen te vinden, waarin het wezen van onzen eigen tijd tot uiting komt. Wanneer dit laatste onderwerp ter sprake kwam, bereikte zijn verontwaardiging haar hoogtepunt en dan verschenen er felle artikelen als Ook de B.N.A. zet de klok achteruit (99, 1; 1935) en Beckmesser en het Haagsche stadhuisplan (102, 3; 1938).

Het zou geen zin hebben om te ontkennen, dat Plantenga, Stemmen schrijvend, wel eens de juiste proporties uit het oog verloor. Wanneer hij in latere jaren nog eens herlezen heeft, hoe hij eens de fiolen van zijn toorn heeft uitgestort over den ongelukkige, die in 1665 aan het hof van den zonnekoning Bellini

[p. 136]

had laten optreden zonder erbij te zeggen, of hij Jacopo, Gentile of Giovanni op het oog had, terwijl hij ten slotte Bernini bleek te bedoelen (103, 4; 1939) of hoe hij naar aanleiding van een aangekondigd voornemen tot wettelijke bescherming van den architectentitel voor zijn verbeelding reeds een toekomst zag verrijzen, waarin geen huizen met versierde topgevels, sierlijk gebogen daken, glas in lood en bandjes van imitatie-natuur- of echte verblend-steen zouden worden gebouwd, dan zal hij er zelf wellicht over geglimlacht hebben, dat hij zich zoo kwaad had kunnen maken en zich aan zulke illusies had kunnen overgeven.

Hoe dit zij, ook deze dingen behooren tot de trekken, die zijn aard typeeren. En ze dragen er dus het hunne toe bij, dat de jaargangen 98-105 van De Gids voor altijd een scherp en zuiver beeld van zijn wezen zullen bewaren.

Redactie