De Gids. Jaargang 106

[p. 70]

Een wintermorgen in Pskof

Gedurende den ganschen laatsten nacht der groote vastenweek in het jaar onzes Heeren 1570 luidden gedempt de kerkklokken in de roemrijke stad Pskof. In eene stemming van ontzetting en diepe vertwijfeling wachtte de burgerij op Tsar Iwan's komst. Den avond tevoren had de geduchte soeverein zijn intrek genomen in het Nicolai-klooster nabij het voorstadje Ljoebatof. De kampvuren zijner troepen verlichtten den Oostelijken hemel. Hun intocht kon in den vroegen morgen worden tegemoetgezien.

Iwan's strafexpeditie was tegen alle inwoners van het gewest Twer gericht. Teneinde de veroordeelde landstreek door eene atmosfeer van verschrikking te omringen en van het overige Rusland af te sluiten, was zelfs elke voorbijganger dien het leger van Alexandrofsk af op de ingesneeuwde landwegen toevallig ontmoet had, neergehouwen.

Al weken lang van uur tot uur, hadden vluchtelingen, in een staat van volkomen uitputting door de bosschen ontsnapt, onthullingen gebracht uit de geteisterde steden. Een kleinburger uit Klin had half-waanzinnig de straten beschreven, zooals die met stervenden en lijken van mannen, vrouwen en kinderen gevuld waren. Ook de stad Twer was uitgemoord en geplunderd, en daarna hadden de stadjes Medny en Torshok een gelijk lot ondergaan. In het voorbijgaan was de Russische patriarch Philipp, die reeds vroeger in ongenade gevallen en naar een klooster in den omtrek verbannen was, wegens zijne weigering om zijn zegen te geven aan Tsar Iwan's tocht, op diens bevel door zijn gunsteling Maljoeta Skoeratof in zijne cel gewurgd en door de monniken haastig en heimelijk 's nachts achter het altaar begraven.

Daarna hadden de burgers van Pskof in bijzonderheden vernomen, met welke plechtstatige gruwelijkheid het oudtijds zoo machtige Novgorod vernietigd was. Na de stad door versperringen te hebben doen insluiten, was de Tsar haar op Heiligen Driekoningendag feestelijk binnengetrokken om er de prachtige liturgie vromelijk bij te wonen en de heilige Sophia-ikoon te vereeren. Daarna waren dagelijks in zijne hooge tegenwoordigheid tusschen vijfhonderd en duizend burgers beider kunne, na brandmerking en langdurige folteringen, op een ijsvrije plek in de rivier Wolchov geworpen, als zij trachtten te ontkomen, door de pieken en haken van rondvarende bootslieden teruggeduwd en tenslotte onder het doorzichtig ijs in enorme wentelende klompen naar het Ladoga-meer voortgestuwd.

[p. 71]

In dezen gedenkwaardigen Zaterdagnacht waren in Pskof alle kerken en kapellen verlicht. Ononderbroken rees boven de stad het gedreun der zware klokken naar den helderen sterrenhemel. Voor de ikonostasen en de uitgestalde heiligenafbeeldingen lagen en knielden weeklagend de geloovigen. Alleen de zuigelingen weenden niet, zegt eene kroniek. Was er nog een macht, die Pskof's burgers redden kon, nu nergens meer de prille jeugd, of onschuld en ongerepte deugd meer gespaard werden?

In het raadhuis vergaderden de posadnik vorst Joery Tokmakov, de aartsbisschop en de voorname burgers, en beraadslaagden of en hoe de Tsar zou kunnen worden vermurwd. Bewogen herinnerde de vorst aan de vroegere grootheid en den eeuwenouden roem der stad Pskof. Een halve eeuw voorheen had zij haar eer en onafhankelijkheid aan Tsar Wassily moeten offeren. Zij had den stadsraad moeten opheffen, de oude stadsklok, welke dien samenriep, uit den toren der Drieeenigheidskathedraal moeten breken en naar Moskwa zenden. Toen had Pskof gelaten zijne soevereiniteit prijsgegeven, heden was zijn doodsuur aangebroken. Uit zijne ongenaakbare vlucht had een zwaargevederde adelaar zich plots op de weerlooze stad neergestort en er zijne klauwen in geslagen. Onredbaar was Pskof verloren. De vergadering besloot, niet nutteloos zich te vernederen, doch manmoedig den dood af te wachten.

De zon stond al hoog aan den hemel, toen een ver tromgeroffel de nadering van den keizerlijken stoet aankondigde. De burgers stroomden uit de kerken huiswaarts en droegen tafels naar buiten, waarop de armen koeken en mede, de rijkeren uitgezochte vischspijzen en malvazij of Kanarie-wijn aangericht hadden. In de hoofdstraten stelde zich elk gezin voor de huisdeur op, de andere inwoners vluchtten door de belendende stegen naar hunne woonwijken.

Over de gansche stad en het uitgestrekte landschap tot aan den verren horizon lag een blanke vacht. Op de daken waren zware sneeuwmassa's opgestapeld, waaruit het vroolijke blauw en groen van honderden sierlijke koepeltjes uitstak. Alleen de gouden koepels der kathedraal, schitterend in de zon, lichtten als spitse vlammen op uit de bevroren stad.

Door de Oostelijke poort, welker deurvleugels door de burgers zelven uit de hengsels gelicht waren, rukte de stoet in een snel tempo in de richting der kathedraal op. Voorop liepen de muzikanten met horens, pauken en schelletrommen, gevolgd door een vendel kozakken te voet. Achter hen drie wojewoden met hun stroeve, verweerde gelaten onder goudgesierde helmen, in pantser-

[p. 72]

hemd en kuras op rijk bekleede Turksche hengsten. Dan volgde, door een vaandelwacht omringd, een jong edelman te paard, die de rijksbanier met het Heilig aangezicht des Heeren droeg, dat tot de verovering van Kasan zooveel had bijgedragen. Vervolgens de Tsar.

Hij was hoog en sterk van bouw, met breede borst en iets te hooge schouders. Zijn smal gelaat, waarin toorn en wreedheid diepe rimpels gegroefd hadden, eindigde in een dungezaaide baard. Zijne gestalte, recht in den zadel, was met een lange sabeldieren pels getooid. Zijn geest scheen afwezig, zijn gedoofde oogen zagen verstoord en strak voor zich heen.

Iwan werd op den voet gevolgd door zijn beruchte lijfwacht van opritsjniki. Zij vormden een levendige groep van jonge, onbeschaamde knapen, die aan den zadel allen het kromme zwaard, een bezem en een hondekop hangen hadden. Allen droegen over van goud glanzende en met kostbare pelzen afgezette kaftan's zwarte monnikspijen en waren met kleine zwarte bontomzoomde kappen gedekt. Aan hun hoofd reden Iwan's beide demonen, met de kenteekenen van hooge kloosterambten bekleed, Maljoeta Skoeratof als paraklesiarch, vorst Wjezemsky als cellarius. Zij onderhielden zich met gedempte stem, terwijl zij vol grimmen spot naar de rampzalige burgers keken.

Door een gemaskerden nar met zotskap aan den teugel geleid, reed schrijdelings op een witte merrie de ongelukkige aartsbisschop Pimen van Novgorod, wegens eene verdenking van landsverraad van zijn ritueele gewaden, staf en mijter, ontdaan en in een korte versleten schaapsvacht gestoken, met een doedelzak en een tamboerijn in de handen.

Dan volgde het leger: de keurgarde der geharnaste, met lans en zwaard bewapende bojarenzonen te paard, die den Tsar zonder loon dienden, vervolgens met musketten beladen streltsen, het voetvolk in slagorde, het veld- en belegeringsgeschut, en eindelijk de sleden met munitie en mondvoorraad.

Nauwelijks waren in de sneeuw de stappen van paarden en voetvolk hoorbaar. De stilte werd alleen onderbroken door het gejammer der inwoners, die zich voor hunne woningen naast de gedekte tafeltjes op de knieën geworpen hadden en in hunne uitgestrekte handen brood en zout aanboden. Voor den Tsar bogen de ongelukkigen het hoofd tot op den grond en riepen: ‘Doe met ons en onze lichamen wat Ge wilt!’ ‘Alles wat wij hebben en wat wij zijn, behoort u, o machtige heerscher!’ Maar onbewogen en zonder de veroordeelden een blik waardig te keuren, reed de Tsar naar de kathedraal der Drieeenheid.

[p. 73]

Voor den ingang wachtten hem in diep stilzwijgen de aartsbisschop met gevolg, de kloostergeestelijkheid en vorst Tokmakof. Toen Iwan den voet op de aarde zette, hief het koor eene begroetingshymne aan, terwijl de aartsbisschop hem met het levenwekkend kruis zegende. Gevolgd door priesters, opritsjniki, wojewoden en bojarenzonen, schreed de Tsar naast den aartsbisschop de kathedraal binnen. Niettegenstaande op dezen grooten vastenzondag alle lichten ontstoken waren, was het gebouw ledig. Alle burgers baden geknield onder den blooten hemel. Toen de Tsar voor de ikonostase stilhield, scheen zijn duister gelaat op te lichten. De liturgie werd ingezet, hij wierp zich op de aarde en bleef zoo gedurende den ganschen dienst in gebed en overpeinzing verzonken, terwijl hij van tijd tot tijd het voorhoofd tegen de steenen sloeg.

Na beeindiging van den dienst verliet de stoet in dezelfde orde de kathedraal. Uit een wolkenloozen hemel scheen de zon stralend op de stad. Zoover het oog reikte, zag de Tsar zijne onderdanen in de sneeuw geknield of lang uitgestrekt, in tranen het onvermijdelijk lot verbeiden, dat Novgorod reeds getroffen had. In gedachten verzonken, bleef Iwan, op wien alle blikken gericht waren, voor de kathedraal staan. Toen beval hij, den godsman Salos tot hem te geleiden, die om zijne versterving en godsvrucht in de provincie vereering genoot en in heel Rusland vermaard was. Hij was een joerodywy, een ‘dwaze om Gods wil’ en werd, niettegenstaande zijn armelijke kleedij en nederige houding, om zijne onafhankelijkheid, zijn klaar oordeel en onverschrokkenheid, wellicht ook om zijn prophetische gaven, boven abt en metropoliet geëerd.

Een koorknaap kwam onthutst aankondigen, dat Salos het verzoek des Tsaren niet eens een antwoord had waardig gekeurd. Zoo was deze dan genoodzaakt, hem in zijn klooster te gaan bezoeken. Door zijne opritsjniki en rijksgrooten gevolgd, schreed Iwan te voet om den godsman zijn eerbewijs te brengen. In de kloostergangen rinkelden de wapenen en klonken de zware stappen der krijgslieden tegen de hobbelige steenen luid op, maar niets bewoog in Salos' cel. De abt opende de deur en riep naar binnen, maar er kwam geen antwoord. Toen trad de Tsar, die op een afstand gewacht had, schuchter nabij en verscheen op den drempel. Op een lage rustbank zat de lange uitgeteerde gestalte van den heilige, die zich licht had opgericht en met starren blik omhoogzag naar den vorst en naar zijne getrouwen in monnikspijen die zich achter hem verdrongen.

Maar Salos bleef in gebogen houding zitten en sloeg zijne oogen

[p. 74]

neer. De Tsar wachtte zwijgend, vergeefs, op een groet. Eindelijk trad hij op den joerodywy toe, boog zich diep en vroeg om diens zegen. Salos keek opnieuw omhoog, zag Iwan streng aan, en zonder den blik van hem af te wenden, nam hij van den grond een klomp rauw bloedend vleesch en reikte hem dat. De Tsar week even terug en antwoordde:

‘Het is vastentijd, ik ben een Christen en eet geen vleesch.’

Salos nam het woord:

‘Je doet veel erger, je voedt je met menschenvleesch en -bloed, en je vergeet niet alleen den vastentijd, maar je vergeet God!’

Iwan verbleekte; achter hem was een beweging van verbazing en ontsteltenis merkbaar onder zijne volgers Skoeratof, Wjezemsky, Basmanof en de anderen.

Salos verhief de stem:

‘Iwaschko, Iwaschko, hoe lang zul je nog onschuldig Christenbloed vergieten?’

Iwan zweeg beklemd. De joerodywy rekte zich in volle lengte uit, naderde den Tsar totdat zijn gelaat het zijne bijna aanraakte, hief de magere arm ten hemel op en riep met schrikwekkende stem:

‘Wanneer je je hand ook maar tegen een enkelen inwoner dezer aan God gewijde stad opheft, zal de Allerhoogste je met zijn bliksem verteren!’

Toen zette hij zich weer en verzonk in gebed.

Op eenmaal werd het donker in de cel, de hemel had zich verduisterd. Met groote stappen stormde de Tsar tusschen de hovelingen door, die zich ijlings tegen de wanden wierpen, en hem toen narenden, naar buiten. Daar loeide een sterke wind, donkere wolken waren opgekomen. Nauwelijks was Iwan op het voorplein der kathedraal aangelangd, of een vurige flits doorlichtte het zwerk en een zware donderslag klonk door het luchtruim.

's Tsaren geliefde schimmel steigerde hoog op, brak onhoudbaar van zijn bewaker weg, stormde met uitpuilende oogen tegen de zware ketting op, die de treden der kathedraal afsloot en bleef met gebroken voorpoot liggen. Iwan snelde naar het paard van een zijner volgers, stortte zich in den zadel en zonder op zijn gevolg te wachten, rende hij spoorslags - door trawanten, wojewoden en krijgsvolk in verwarring gevolgd - door de straten. Ontzet begroeven de geknielde burgers hun gelaat in de sneeuw. Als een stormwind joeg de lange stoet door de Oostelijke stadspoort naar buiten op den landweg. In de verte sloegen dichte wolken ijle sneeuw uit het landschap tegen den duisteren winterhemel. Pskof was gered.

L.H. Grondijs