De Gids. Jaargang 106

[p. 140]

Frans Mijnssen
1872 - 28 Febr. - 1942

Totdat Nederland in den oorlog werd betrokken kon men geregeld des morgens in een zijzaaltje van het Paviljoen von Wied te Scheveningen een opmerkelijke figuur aantreffen, die daar achter de groote ramen met het uitzicht op de zee zat te schrijven of te lezen. Een Fransche ‘lettré’.... op het eerste gezicht, ook al had het zijden kalotje-Anatole France niet zijn vergrijsd-blonden schedel gedekt.

Desondanks was het een Hollandsche letterkundige, ‘opmerkelijk’ niet het minst om de plaats welke hij als zoodanig inneemt. Een van de zeer weinige schrijvers in ons land, die èen ‘tooneel-oeuvre’ op zijn naam heeft staan dat zijn persoonlijk stempel draagt en, wijl de auteur zich van zijn eerste tot zijn laatste ‘Dramatische studie’ - een reddend woord voor ‘Eenakter’ - gelijk bleef, inderdaad een geheel vormt, hetwelk als een levenswerk mag worden beschouwd.

Dit oeuvre is niet overweldigend, maar het is van grooter beteekenis voor ons tooneel dan het in zijn litteraire ingetogenheid doet vermoeden en zonder den vuurdoop van het theater bij machte was te bewijzen. Had Mijnssen's wieg waarlijk aan de Seine gestaan, of in het oude Weenen, zijn streven en bereiken zou een milieu hebben gevonden en in ruimeren kring hooger zijn aangeslagen dan in ons, aan het naturalisme lang verkleefd tooneelland het geval kon zijn. Hermann Bahr, Arthur Schnitzler, Felix Salten waren in de jaren van zijn debuut zijn verwanten, en toen nadien de jongere Franschen, Vildrac, Jean Jacques Bernhard, Jean Sarment, een soortgelijken koers insloegen, waarbij ‘de stilte’ een nog diepere stem verkreeg dan het ademend woord, bleef hij in Nederland de eenzame broeder ook wat deze intiemste dramatische kunstuiting betreft. Voor zijn dichterlijkrealistische dialogen stonden geen ‘Copéaux’ gereed om er de mogelijke kracht-in-zuiverheid van te beproeven. En er was geen publiek om pogingen in deze richting te steunen. Het tegenover-

[p. 141]

gestelde bleek wel, toen Heyermans, afwijkend van zijn robuust naturalisme, het door Frans Mijnssen met zooveel bewonderende liefde verdedigd poeëem ‘Uitkomst’ als het ware voor de wolven wierp.

Sindsdien hebben de tijden zich weer op een andere wijze afgekeerd van de stilte in en om de kunst; van de docile is men in de heroïsche levenshouding overgegaan, en het lijkt mij niet waarschijnlijk dat Frans Mijnssen's onder het lot gebukte, in huiselijke conflicten ve strikte personages binnenkort in een behoefte zullen voorzien.

Zoo zat deze knappe, onkreukbare schrijver bij het journalistiek kansspel feitelijk altijd tusschen de stoelen in. En zijn werk dateert onmiskenbaar. De personen die hij ten tooneele voert zijn geen ‘karakters’, zij zijn de dragers van affecten, in momentopnamen - soms eenzijdig, maar altijd raak - belicht. Niettemin zijn het onmiddellijk levende wezens, menschen ‘die wij gekend hebben’, en nog kennen. En de afstand waarop wij hen thans zien, doet de fijne, haast bedeesde ironie welke hen omzweeft, des te natuurlijker uitkomen; een glimlach, die het dan weer tegen den veranderenden tijdgeest bestand maakt.

Wij gelooven ook niet dat Frans Mijnssen, wat men noemt, miskend is geworden: de besten van zijn tijdgenooten hebben zijn werk stellig als ‘iets bijzonders’ gewaardeerd. Maar wel gelooven wij, dat er met ongerechtvaardigde restrictie het étiquet ‘litteratuur’ aan werd gehecht. Want juist het dramatische was in Mijnssen sterker dan in menig effectvol dramaturg. Hij kende het tooneel omdat hij het liefhad, en hij speelde zich al schrijvend zijn ‘scènes’ met zooveel stillen hartstocht vóór, dat hij met de ‘tooneelaanwijzingen’ den geroepen regisseur onder zijn duiven schiet en den spelers letterlijk de wet stelt.

Het sterkst in het verzwegene, een meester in het afbreken van een zin, vergt hij van hen, wat velen niet kunnen, te ‘denken’ op het tooneel, de plastiek van den gedachtengang. Eén voorbeeld uit ‘Ida Wahl’. Een man spreekt daar in vertrouwelijk uur zich uit tot een vriend:

‘Ik verlang naar een samenleven in mijn eigen huis, met een vrouw van wie ik kan houden. Er is nooit een vrouw geweest waar ik zóó zeer.... (hij ziet Adolf aan, breekt af, bevestigt voor zichzelf het onafgemaakte deel van den zin) Ja.’

In een andere ‘studie’, het uiterst navrant tête-à-tête ‘Een huwelijk’, schrijft de auteur voor: De cognac-flesch stuit tegen het glas. In het nachtelijk uur, waarin het lot van een menschenpaar zijn ontknooping nadert, verwekt dit geluid als van brekend glas

[p. 142]

niet minder dan een paniek. Als gevolg van dit theatraal scheppend vermogen, dat zoowel menschen als dingen bezielt, is er onder de ongeveer twintig groote en kleine stukken niet één dat niet leeft uit de dramatische bewogenheid. Al schijnen deze subtiele, teedere, schuchtere, huiverige of ietwat ridicule verhoudingen tusschen mensch en mensch niet altijd krachtig genoeg om de elementen van de première te weerstaan, toch ligt in alle de mogelijkheid van een tooneelsuccès besloten. En éénmaal heb ik deze stelling ook bevestigd gezien, bij een model-vertooning van ‘Hun eerste thuis’, een allerliefst klein liefde-duel op het thema: ‘toi et moi’, gespeeld indertijd onder regie van Cor van der Lugt Melsert door Lily Bouwmeester en Theo Frenkel, voor een drie-kwart leege zaal.

Tegenover dit verheugend echtelijk geluk, plaatste Mijnssen het schrijnende ‘Huiselijke Haard’, dat er een vervolg op kon zijn. Een driebedrijvig, in zijn lichtheid voldragen spel, dat mij ondanks een zekere partijdigheid ten nadeele van de te zeer geïdealiseerde vrouw, die alleen een Strindberg zich veroorloven kan, nog altijd de opvoering waard lijkt. ‘Ida Wahl’, in vier bedrijven, minder gaaf, maar belangrijker om de hoofdfiguur: de uitdagende, het ‘mysterie’ dapper en triest in zich verdedigende ‘Ida’. Liever echter dan deze grootere stukken blijven mij de kleine, in enkele bladzijden een slip oplichtend van achter de façaden diep verborgen leven, als met een scherp potlood geschetst. Hierin werd de auteur tot dusver in ons land niet overtroffen, in distinctie niet geevenaard.

Frans Mijnssen is niet slechts een schrijver van tooneelstukken, hij is de geboren tooneelmensch. Ongerept heeft hij zijn jongensliefde voor den schouwburg door zijn thans zeventigjarig leven heengedragen. Ook uit wat hij essayistisch bundelde (‘Over Tooneel’, Nederl. Bibliotheek) spreekt deze trouw in overgave. Niemand in Europa kan met warmer pen geschreven hebben over de onvergelijkelijke kunst van de ‘opera-zangeres’ Gemma Bellincioni. En weinigen hebben iets voor het tooneel zoo beminnelijks geschreven als dit, na de eerste voorstelling van ‘Uitkomst’: ‘Wij zouden ons kunnen voorstellen, dat er ouders zijn, die hun kinderen den volgenden ochtend met bizondere oogen hebben aangekeken.’ Alsof voor den schrijver de grenzen tusschen leven en verbeeld-leven volledig waren uitgewischt.

In binnen- en buitenland heeft Mijnssen niet veel verzuimd van wat de tooneelliefhebbers aller landen bij het noemen van een enkelen naam, Kainz, Duse, Forbes Robertson, tot één

[p. 143]

groote familie maakt. En ook de evoluties der jongeren, waarin hij een critisch maar monter vertrouwen stelt, slaat hij niet licht over. Zij zijn zeldzaam, deze stille minnaars, die alleen al door hun aanwezigheid in een schouwburgzaal het evenwicht tusschen het uitgaand publiek en de onverdroten kunstbegeerigen bewaren. En het is met deze altijd jong blijvende liefde, dat wij Frans Mijnssen op zijn zeventigsten verjaardag van harte gelukwenschen.

Top Naeff