De Gids. Jaargang 106

[p. 67]

Bibliographie

Anthon van der Horst en Dr. G. van der Leeuw, Bach's Hoogmis - Uitgeversmaatschappij Holland, Amsterdam.

Het is er ver vandaan, dat Bach's Hoogmis in het leven van den gemiddelden voor muziek ontvankelijken Nederlander een even groote plaats zou innemen als de Matthaeus-Passion reeds zoo lang doet. De laatste trekt in de weken voor Paschen tal van menschen naar de concertzaal, die er anders wellicht nooit komen; de eerste wordt niet zelden met ontzag gemeden door velen, die overigens toch met goede muziek vertrouwd genoeg zijn. Het hierboven aangekondigde werk wil dit gemis aan evenwicht in de waardeering van Bach's oeuvre verhelpen door belangstelling en begrip voor de Hoogmis te wekken. Of dat in belangrijke mate gelukken zal, dient te worden afgewacht; het lijdt echter geen twijfel, dat men ter bereiking van het doel moeilijk een beter middel had kunnen bedenken dan door de samenwerking van de twee bovengenoemde schrijvers verkregen is.

Van der Horst, Bach-vertolker van groote autoriteit, heeft het muziekanalytische deel verzorgd; van der Leeuw, theoloog en liefhebber der muziek, die reeds meermalen van zijn kunstgevoeligheid in het algemeen en van zijn muzikale eruditie in het bijzonder heeft blijk gegeven (men herinnere zich zijn Wegen en Grenzen, de voordracht Muziek en Religie en zijn veel gelezen werkje over de Matthaeus-Passion) heeft de onmisbare muziekhistorische en theologische inleiding geschreven èn tevens een poging gewaagd, om in woorden de indrukken weer te geven, die de met het werk vertrouwde hoorder bij een uitvoering kan ondergaan.

Dat laatste blijft altijd een hachelijke onderneming: de muziek begint, waar de taal ophoudt, en gewoonlijk wordt de muzikale emotie door een beschrijving in woorden niet versterkt of verdiept. Men kan dus bezwaren gevoelen tegen het doen van de poging; wie deze bezit, zal echter moeten erkennen, dat men zich moeilijk een schoonere vervulling van de ondernomen taak kan denken dan haar hier te beurt valt. Dat dit aan den auteur der Dogmatische Brieven gelukte, behoeft niet te verwonderen: de mistekst is voor hem zonder verklanking reeds muziek; men kan zich levendig voorstellen, hoe Schweitzer's bevreemdende karakteristiek van het Credo: droge formules der grieksche theologie, hem gehinderd moet hebben.

Zoo boeiend als de beschrijving van de Mis-muziek, zoo verhelderend is ook, wat de auteur verder nog ter inleiding in het werk schrijft. Hoe Bach, een protestantsch componist bij uitnemendheid, er innerlijk toe kon komen, een grootsch opgezette Mis voor den Roomsch-Katholieken eeredienst te schrijven en waarom hij, dit doende, niet in strijd kwam met zijn uitgesproken Luthersch geloof, wordt hier helder en overtuigend uiteengezet.

[p. 68]

Iets minder overtuigend werken naar ons gevoel de beschouwingen, die de schrijver wijdt aan de uiterlijke aanleiding, waaruit de compositie van de Mis kan zijn voortgekomen. Hij stelt voorop, dat er zulk een aanleiding moet zijn geweest: in Bach's tijd schreef een componist alleen gelegenheidsmuziek. Het blijkt dan echter toch wel heel moeilijk, een aannemelijke gelegenheid voor de compositie van deze Mis te vinden. Had dit geen twijfel moeten wekken aan de betrouwbaarheid van het wel zeer apodictisch geponeerde uitgangspunt?

In de analyse van het werk, die van der Horst in het tweede gedeelte van het boek geeft, treden uiteraard de zuiver-muzikale elementen meer op den voorgrond. In een aaneengesloten reeks van lineaire schemata wordt een overzichtelijk beeld van de formeele structuur van de Mismuziek gegeven, terwijl in een groot aantal notenvoorbeelden de verschillende thema's worden geëxposeerd. Deze beide, elkaar aanvullende, illustratiewijzen worden begeleid door een tekst, waaraan de volle bekoring van de kennelijke deskundigheid van den auteur en van zijn sterke liefde voor het werk eigen is. We kunnen hier niet in details treden; om echter de waarde van de gegeven veraanschouwelijking van den opbouw van het werk te karakteriseeren, moge gewezen worden op de merkwaardige symmetrie, die het volledige Symbolum Nicenum vertoont ten opzichte van het dieptepunt der Mis ‘et sepultus est’ (schema 5), terwijl tot kenschetsing van den begeleidenden tekst de kostelijke passage moge worden aangehaald, waarin de schrijver op blz. 67 den lezer in de uitvoeringspractijk laat medeleven. Het ligt voor de hand, merkt hij daar op, dat de dirigent na het uitklinken van het ‘et sepultus est’ een oogenblik van volmaakte stilte in acht zal nemen. Waarom? Niet alleen om den zwaarwegenden ernst van het moment, maar ook, omdat die stilte zulk een goede gelegenheid geeft, om den technisch uiterst gevaarlijken tutti-inzet ‘et resurrexit’ voor te bereiden. Deze opmerking is typeerend voor den dirigent: alle gevoelsreacties, die de verklankte situatie èn haar verklanking bij hem opwekken, mogen hem niet verhinderen, vóór alles het hoofd koel te houden en te beseffen, dat wanneer een inzet niet exact gerealiseerd wordt, er van de uitwerking van de meest dramatische situatie en van de mooiste muziek niets terecht komt. Niets moet hem op zulke oogenblikken verder liggen dan de gevoelszwijmel.

Op de analytische behandeling van de Mismuziek laat de auteur nog vier belangrijke bijlagen volgen: in de eerste behandelt hij de fuga en haar ontwikkeling, in de tweede de aria bij Bach; de derde is aan de instrumenten gewijd, die in de Hoogmis voorkomen, terwijl de vierde zeer belangwekkende opmerkingen over de uitvoeringspractijk van Bach's muziek bezat.

Er zou over al deze dingen nog veel te zeggen zijn, maar de plaatsruimte dwingt tot beperking. We volstaan dus met een conclusie: de beide auteurs hebben door hun voortreffelijk werk den dank en de hulde verdiend van allen, die met hen overtuigd zijn van het groote belang, dat aan een steeds ruimere verspreiding van ontvankelijkheid voor de muziek van Bach moet worden gehecht.

E.J.D.