De Gids. Jaargang 104

[p. 220]

De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha
Door Miguel de Cervantes Saavedra

Tiende hoofdstuk
Over de aardige gesprekken, gevoerd tusschen Don Quichot en Sancho Panza, zijn schildknaap¹⁾.

Onderwijl dit alles geschiedde was Sancho Panza na zijn eenigszins onzachte aanraking²⁾ met de ezeldrijvers der eerwaarde broeders reeds weer ter been geraakt; hij had den strijd van zijn heer Don Quichot met veel belangstelling gevolgd en God in zijn hart vurig gebeden dat het Hem mocht behagen zijn meester de overwinning te schenken, opdat deze het een of ander eiland verwerven kon, waarvan hij hem volgens belofte gouverneur zou maken.

Toen Sancho nu zag dat de strijd gedaan was en zijn meester op het punt stond Rossinant weder te bestijgen, stapte hij naderbij om hem den stijgbeugel te houden; maar eer Don Quichot weer te paard steeg, knielde Sancho voor hem, greep zijn hand, kuste ze en zeide:

‘Moge het UEd., mijnheer Don Quichot, believen mij het bewind van het eiland te geven dat in dezen zwaren strijd veroverd werd; al is het nog zoo groot, ik voel mij mans genoeg het te regeeren, zoo goed als eenig ander die hier ter wereld ooit eilanden geregeerd heeft.’

Waarop Don Quichot ten antwoord gaf:

‘Begrijp eens goed beste Sancho, dat dit en andere avonturen van dezen aard geen verovering van eilanden medebrengen; dit zijn slechts schermutselingen bij de kruispunten der wegen, waarbij niets te winnen valt dan een gat in het hoofd of het ver-

1) In de eerste uitgaven luidt het opschrift: ‘Over hetgeen Don Quichot verder overkwam met den Biskajer, en over het gevaar waarin hij verkeerde met een bende volk uit Yanguas.’ Maar daar het avontuur met den Biskajer in het vorige hoofdstuk al geëindigd is en de ontmoeting met de yangüeses eerst in hoofdstuk XV wordt verteld, hebben bijna alle uitgaven van de tweede helft van de 18de eeuw af, het oude opschrift vervangen door een dat overeenstemt met den inhoud van dit hoofdstuk. Men ziet hierin een nieuw bewijs van de onachtzaamheid waarmede Cervantes te werk ging. Er blijkt ook uit dat de opschriften eerst werden toegevoegd, toen het werk reeds geheel geschreven was, zonder dat de auteur het noodig oordeelde het boek nog eens aandachtig te lezen.

2) Het komische van dit euphemisme springt pas goed in het oog, wanneer men zich herinnert dat in het Achtste hoofdstuk verhaald is, hoe de muildierdrijvers Sancho aanvielen en hem tegen den grond smeten; ‘eerst scheurden zij hem de haren uit zijn baard, toen trapten zij hem nog halfdood en lieten hem, buiten adem en bijkans bewusteloos, op den grond liggen.’

[p. 221]

lies van een oor. Heb geduld, want er zullen zich avonturen voordoen waarna ik je niet slechts gouverneur zal weten te maken, maar aanzienlijk meer dan dat.’

Sancho was hem zeer verplicht, en nadat hij Don Quichot nogmaals de hand had gekust, alsmede den rand van het kuras³⁾, hielp hij hem Rossinant bestijgen en klom zelf op zijn ezel om zijn meester te volgen, die in gestrekten draf, zonder afscheid te nemen van de dames van de koets en zonder eenig woord te spreken, een klein bosch inreed dat zich daar dichtbij bevond.

Sancho volgde hem zoo haastig zijn ezel draven kon; maar Rossinant repte de beenen zoo snel dat Sancho, ziende dat hij achter raakte, wel tegen zijn heer moest schreeuwen om even te wachten. Dat deed Don Quichot: hij hield Rossinant den teugel in tot zijn uitgeputte schildknaap hem weder naderde. En zoodra deze er was, zei hij tot zijn meester:

‘Mijnheer, zou het niet verstandig van ons zijn vrijplaats in een kerk te zoeken⁴⁾? Want nu die persoon met wien u zooeven gevochten hebt daar aardig toegetakeld is blijven liggen, ware het niet zulk een wonder, als men de zaak bij de Heilige Hermandad⁵⁾ aangaf en ons oppakte. En als ons dat overkomt kan ik UEd. wel op een briefje geven dat het heel wat zweet zal kosten om er weer uit te raken.’

‘Zwijg stil,’ zei Don Quichot. ‘Heb jij ooit ergens gehoord of gelezen dat een dolend ridder voor het gerecht werd gedaagd⁶⁾, al had hij nog zooveel manslag op zijn geweten?’

‘Van dat slag man weet ik niet af⁷⁾,’ zei Sancho, ‘en ik heb van mijn levensdagen nog nooit zoo iets bij de hand gehad; maar het is vast en zeker waar dat de Heilige Hermandad wel weg weet met personen, die in onbewoonde streken aan het bakkeleien slaan; en verder wil ik er niet mee te maken hebben.’

‘Wees daarover niet bezorgd, vriend,’ antwoordde Don Quichot; ‘moest het zijn, zoo zou ik je zelfs weten te verlossen uit de macht der Chaldeën⁸⁾, hoeveel te eer dan uit die van de Hermandad. Maar zeg mij eens op je woord van eer: heb je ooit ergens ter wereld, voor zooverre deze ontdekt is⁹⁾, van een dapperder ridder vernomen dan ik? Heb je ooit ergens in de boeken gelezen van een ridder die bij den aanval meer moed bezat en deed blijken; die dapperder standhield, bekwamer toesloeg of den tegenstander knaphandiger ontzadelde?’

3) Herhaaldelijk wordt als betuiging van eerbied in den Amadís de Gaula en andere ridderromans, den helden de rand van het kuras gekust.

4) Sancho wist dat in kerken het recht van asyl misdadigers beschermde, zoodat zij op zulke wijkplaatsen niet gegrepen mochten worden.

5) Er bestonden twee rechtbanken van dezen naam, n.l. de Santa Hermandad Vieja de Toledo (de Oude Heilige Hermandad van Toledo) en de Santa Hermandad Nueva del Reino (de Nieuwe Heilige Hermandad van het Koninkrijk). Bedoeld is hier de Hermandad Vieja, tot wier ressort de Mancha behoorde. De instelling was in 1476 in het leven geroepen door de Katholieke Koningen, ten einde misdrijven in afgelegen streken begaan, te bestraffen.

6) Een rake zinspeling op de zonderlinge maatschappij die in de ridderromans beschreven wordt, waarin ieder zichzelf recht verschaft en het grofste kwaad ongestraft blijft.

7) Sancho kent blijkbaar het geleerde woord homicidio (lat. homicidium) niet, en hij maakt er omecillo (i.e. wrok) van.

8) Zinspeling op de bedreigingen van God, die, volgens den profeet Jeremia, de Joden aan de Chaldeeën zou overleveren. Vgl. Jeremia XXXII:4 en 28; XLIII:3 en L:8.

9) Men was er zich in Cervantes' dagen van bewust, dat er nog nietontdekte streken op aarde waren.

[p. 222]

‘Om u de waarheid te zeggen,’ antwoordde Sancho, ‘ik heb nooit een boek van die soort gelezen, want ik kan niet lezen of schrijven. Maar ik durf wel zeggen dat ik nooit van mijn leven een dapperder meester gediend heb. En God geve dan maar dat deze dapperheid ons niet opbreekt, u weet wel waar. Als ik u nog iets zeggen mag, neemt u zich dan wat in acht, want uw oor bloedt leelijk en ik heb pluksel en witte zalf¹⁰⁾ in mijn zadeltasch.’

‘Dit ware niet van noode,’ antwoordde Don Quichot, ‘indien ik er slechts aan gedacht had een fiool balsem van Fierabrás¹¹⁾ te bereiden; want één enkele druppel daarvan spaart tijd en medicijn.’

‘Wat voor een fiooltje en wat voor balsem is dat dan?’ vroeg Sancho Panza.

‘Dit is een balsem,’ antwoordde Don Quichot, ‘waarvan ik het recept van buiten ken¹²⁾ en met denwelken men den dood kan trotseeren en iedere gedachte aan gevaar van wondkwetsuren uit het hoofd mag zetten. Wanneer ik dezen dus heb bereid en je hem ter bewaring geef, en je ziet dat men mij bij een of ander wapenfeit het lichaam in twee helften heeft gespleten (hetgeen menigmaal voorkomt), zet dan slechts het deel dat ter aarde is gestort voorzichtig en bekwaam, en nog voordat het bloed geronnen is, op de andere helft die in den zadel bleef steken; maar let wel dat alles nauwkeurig op elkaar past. Laat mij vervolgens niet meer dan twee teugen van dezen gezegden balsem drinken, en je zult me weer zoo gezond als een visch zien.’

‘Als dat waar is,’ zei Sancho, ‘zie ik meteen af van de regeering van het eiland dat u mij beloofd heeft en ik vraag als loon voor mijn vele en voortreffelijke diensten¹³⁾ alleen dat UEd. mij het recept geeft van dat wonderbaarlijk elixir, want dat is vast en zeker overal ter wereld meer dan twee reaal het ons¹⁴⁾ waard, en meer heb ik niet noodig om rustig en eerlijk te leven. En als ik vragen mag, is de aanmaak erg duur?’

‘Voor amper drie realen kan men er ruim zes liter¹⁵⁾ van maken,’ antwoordde Don Quichot.

‘'t Is zonde en schande!’ zei Sancho. ‘Waarom maakt UEd. het dan nu niet dadelijk en leert mij de kunst even?’

‘Zwijg stil, vriend,’ antwoordde Don Quichot; ‘ik denk je nog grooter geheimen te openbaren en belangrijker gunsten te

10) Witte zalf (ungüento blanco) was, volgens de Spaansche pharmacopeeën van de 16de en de 17de eeuw, het beste middel voor het heelen van wonden.

11) Over den balsem van Fierabrás had Don Quichot een en ander gelezen in de Spaansche vertaling van Nicolás Piamonte van de Historia caballeresca de Carlomagno. In hoofdstuk XVII wordt daar verteld dat de heiden Fierabrás den doodelijk gewonden Oliveros toevoegde: ‘Ga naar mijn paard en aan den zadelboog zult gij twee kleine vaatjes vastgebonden vinden, die gevuld zijn met zalf, en die ik met de wapens in de hand te Jeruzalem heb buitgemaakt: met deze zalf werd het lichaam van uw God gebalsemd toen men Hem van het kruis genomen had en Hij in het graf werd gelegd; indien gij daarvan iets tot u neemt, zult gij terstond van uw wonden genezen.’

12) Dit was niet wel mogelijk, want in hoofdstuk XIX van de in de vorige aanteekening genoemde Historia caballeresca de Carlomagno wordt gezegd, dat zoodra Oliveros van den balsem gedronken had, hij terstond genas. Maar toen hij bedacht dat het toch niet wenschelijk zou zijn, wanneer een dapper ridder zich in den strijd zou storten met de hoop toch in ieder geval door de wonderlijke zalf het leven te kunnen behouden, wierp hij beide vaatjes in een rivier, waarin zij tot op den bodem zonken.

13) Het klinkt, alsof Sancho al een respectabelen staat van dienst zou kunnen overleggen.

14) Een Spaansch ons (onza) is een gewicht van 28,70 gram.

15) Tres azumbres staat er in het Spaansch. Een azumbre is een inhoudsmaat voor natte waren = 2,016 l.

[p. 223]

verleenen, maar laat ons thans eerst de wonden verzorgen; want het oor doet mij meer pijn dan mij lief is.’

Sancho haalde pluksel en zalf uit de zadeltasch; maar toen ontdekte Don Quichot dat zijn helm kapot was en hij scheen van zinnen te raken. Hij legde evenwel de hand op het kruis van zijn zwaard¹⁶⁾ en zeide, de oogen ten hemel heffend:

‘Bij den Schepper aller dingen en bij de vier heilige Evangeliën in hun vollen omvang¹⁷⁾ zweer ik een leven te zullen leiden als de groote Markies van Mantua nadat hij gezworen had wraak te nemen voor den dood van zijn neef Valdovinos: te weten dat hij niet meer van een gedekte tafel zou eten¹⁸⁾, geen vrouw zou naderen tot zoet verzamen¹⁹⁾, en andere dingen meer, die ik alhoewel dezelve mij thans niet te binnen schieten, als hier uitgesproken beschouw, tot ik algeheele wraak heb genomen op hem die mij zulk een euvele daad heeft aangedaan.’

Sancho hoorde hem aan en zei toen:

‘Mijnheer Don Quichot, UEd. zal moeten toegeven dat wanneer die heer volbrengt wat hem gezegd is en zijn opwachting gaat maken bij mevrouw Dulcinea in El Toboso, hij zijn plicht heeft gedaan en geen straf meer verdient, als hij verder geen kwaad doet.’

‘Dat heb je goed en bondig gezegd,’ antwoordde Don Quichot, ‘en ik herroep daarom den eed voor zoover het nieuwe wraak betreft; maar ik zweer en bevestig ten tweeden male plechtiglijk het leven te leiden dat ik gezegd heb, zoolang tot ik een ridder met geweld heb beroofd van een helm, even schoon en voortreffelijk als deze. En meen niet Sancho dat ik dit besluit haastelijk neem; ik volg in dezen immers een luisterrijk voorbeeld: ditzelfde is op volmaakt gelijke wijze geschied met den helm van Mambrino die Sacripante zoo duur te staan kwam²⁰⁾.’

‘De duivel hale UEds. eeden, mijnheer,’ zei Sancho, ‘want zij zijn maar schadelijk voor de gezondheid en bar nadeelig voor de rust van het gemoed. Of zegt u maar eens: als wij nu dagenlang geen gewapend man met een helm tegenkomen, wat moeten we dan beginnen? Moeten wij dan den eed toch gestand doen, ondanks al die bezwaren en ongeriefelijkheden, als daar zijn slapen in de kleeren, niet vertoeven in bewoonde streken en al die duizend-en-één andere penitentiën meer zooals ze in den eed van dien gekken ouden Markies van Mantua staan, dien UEd.

16) Spaansche officieren leggen den eed nog altijd af op het kruis van de sabel.

17) De eed op de heilige evangeliën werd, en wordt nog altijd afgelegd, met de hand op een boek dat deze gewijde teksten bevat. Het was echter in bepaalde colleges gebruik het boek met de evangeliën te vervangen door twee of vier keurig gebonden bladen, die slechts de vier of vijf eerste verzen van elk van de evangeliën bevatten. Vandaar dat aan den eed op de evangeliën werd toegevoegd: ‘donde más largamente están escritos’ (waar zij uitvoeriger geschreven zijn dan hier), woorden die in den tekst met ‘in hun vollen omvang’ zijn weergegeven.

18) Niet van een gedekte tafel eten (no comer pan a manteles), ten teeken van rouw, behoort niet uitsluitend tot de zeden van de romances en de ridderromans. In de middeleeuwen werd herhaaldelijk door aanzienlijken de gelofte afgelegd, niet van een gedekte tafel te eten, totdat een bepaalde wensch in vervulling was gegaan.
De eed van den Markies van Mantua, waarop Don Quichot doelt, is die welke voorkomt in de oude romance De Mantua salió el Marqués - zie hierover het Vijfde Hoofdstuk, aanteekeningen 1 en 2 -, in Cervantes' dagen zóó overbekend, dat het in het geheel geen verwondering behoeft te wekken, dat zelfs een zoo weinig literair ontwikkeld man als Sancho, op de hoogte bleek te zijn van de details van deze populaire geschiedenis.
De oude Markies zwoer bij het lijk van zijn neef Valdovinos, die door de hand van den verraderlijken Carloto was getroffen:

‘Mijn grijze haren niet meer te kammen
Noch mij ooit meer den baard te knippen,
Geen schoone kleeren meer aan te trekken
En ook mijn schoeisel niet te vernieuwen,
Niet meer in bewoonde streken te komen
En ook mijn wapens niet af te leggen,
Tenzij gedurende een uur
Om het lichaam te reinigen;
Niet van gedekte tafel te eten
Noch aan eenigen disch te zitten.
Tot ik Carloto heb gedood.’

Zie Marcelino Menéndez y Pelayo, Antología de poetas líricos castellanos, tomo IX, Madrid 1899, blz. 40.

19) Niet meer zijn vrouw naderen tot zoet verzamen (ni con su mujer folgar) staat niet in de romance van den Markies van Mantua, maar wel in een andere oude, zeer vermaarde romance, uit den Cid-cyclus, En Burgos está el buen rey, waarin Jimena deze woorden tot den Koning van Kastilië richt:

‘Regeert met den koning geen recht,
Geen recht heeft hij dat hij regeert,
Op geen maal aan gedekte tafel
Op geen vrouw die met hem verkeert.’

Zie R. Menéndez Pidal, Flor Nueva de Romances Viejos, Madrid 1928, blz. 167.

20) Don Quichot vergist zich. Niet Sacripante kwam de strijd met Renout van Montalbaen om den helm dien deze op Koning Mambrino had buitgemaakt, duur te staan, maar den Saraceen Dardinel de Almonte. Dardinel sneuvelde, na vergeefs zijn zwaard te hebben beproefd op den betooverden helm. Vgl. Ariosto, Orlando furioso, canto XVIII:

‘Il primo che ferì, fu il Saracino;
Ma picchiò in van su l'elmo di Mambrino.’

[p. 224]

weer in leven wil roepen? UEd. ziet toch zelf wel dat er langs deze wegen geen gewapende mannen verschijnen, maar muilezeldrijvers en vrachtrijders, die geen helmen op hun kop hebben, en zelfs van al hun levensdagen het woord niet hebben gehoord.’

‘Dat heb jemis,’ zei Don Quichot; ‘let maar op: binnen twee uur zullen wij bij een kruispunt van dezen weg meer gewapenden zien dan Albraca²¹⁾ bestormden om de schoone Angelica te bevrijden.’

‘Nou, goed; het zal wel waar wezen,’ zei Sancho; ‘God helpe ons, en dat ik maar spoedig dat eiland veroveren mag: het kost heel wat moeite²²⁾; maar ik wil het stervensgraag hebben.’

‘Ik zei je al Sancho, maak je daar geen zorg over; want zelfs als er van zulk een eiland niets terecht mocht komen hebben wij nog het koninkrijk Sobradisa of wel Denemarken²³⁾, die geknipt voor je zijn, des te meer omdat deze rijken op het vasteland zijn gelegen, zoodat je daar nog meer pleizier van zult beleven.

Maar spreken wij hierover thans niet meer, en zie eens of je iets eetbaars in die zadeltasch hebt, daarna kunnen wij dan een kasteel zoeken om dezen nacht onderdak te vinden en den balsem te bereiden waarvan ik je sprak; want bij God, het oor gaat steeds meer pijn doen.’

‘Ik heb een ui, een stuk kaas, en een paar hompen brood,’ zei Sancho; ‘maar dat is toch geen eten voor een dapper ridder als UEd.’

‘Hoe weinig begrijp je van dit alles!’ antwoordde Don Quichot. ‘Weet toch, Sancho, dat dolende ridders er een eer in stellen een maand lang niet te eten, en àls zij het dan doen nemen ze maar wat er voor de hand is. Dit kon je bekend zijn, wanneer je zooveel boeken gelezen had als ik. Want hoeveel dat er ook waren, nooit heb ik ergens verhaald gevonden dat dolende ridders aten²⁴⁾, tenzij bij toeval en ter gelegenheid van de weelderige banketten welke men te hunner eer aanrichtte, en de andere dagen bleven zij nuchter. Het valt licht te begrijpen dat zij niet leven konden zonder eten en zonder bevrediging van alle andere natuurlijke behoeften, want het waren nu eenmaal menschen zooals wij en men zal, daar zij toch meestentijds door bosschen en woeste streken trokken waar geen kok hen vergezelde, wel moeten aannemen dat hun dagelijksch maal landelijke spijs was, gelijk die welke jij mij biedt. Bekommer je dus niet om iets

21) Albraca was een schier onneembaar, op een hooge rots gelegen kasteel in Azië, waar Galafron, de vader van de schoone Angelica, zijn dochter hield opgesloten. Het leger dat deze sterkte bestormde, telde twee millioen man. Vgl. Boiardo, Orlando innamorato, canto XV.

22) De behandeling welke Sancho van de muildierdrijvers der Benedictijnen ondervond, had blijkbaar diepen indruk op hem gemaakt. Reeds zoo spoedig na het vertrek verlangt hij tastbare resultaten te zien van de onderneming!

23) Denemarken en Sobradisa worden nu en dan genoemd in Amadís de Gaula. De broer van den held van dezen roman, Galaor, was koning van Sobradisa door zijn huwelijk met de schoone Briolanja.

24) De ridderromans gaven geen al te natuurlijk beeld van hun helden.

[p. 225]

dat mij slechts welkom is, vriend Sancho, en tracht toch geen nieuwe gebruiken in te voeren en de kracht der dolende ridderschap te ondermijnen.’

‘Houdt UEd. het mij ten goede,’ zei Sancho; ‘maar zooals ik al zei: ik kan niet lezen of schrijven en zoodoende ken en begrijp ik de wetten van de ridders niet; maar ik zal dan voortaan de zadeltasch voor u als edelman wel volstoppen met rijkelijk gedroogde vruchten en voor mij die het niet ben, met een kippeboutje: dat is even lichte, maar voedzamer kost.’

‘Ik heb geenszins gezegd, Sancho,’ hernam Don Quichot, ‘dat dolende ridders nimmer iets anders mogen eten dan genoemde vruchten; maar deze behooren hun dagelijksch voedsel te zijn, mitsgaders eenige wortels en kruiden die zij buiten op het veld vonden, die zij kenden en ik zoo goed als zij.’

‘Het is maar best,’ zei Sancho, ‘dat u zulke kruiden kent; want ik geloof dat wij het op een goeden dag nog wel eens noodig zullen hebben.’

En toen haalde hij te voorschijn wat hij zei dat hij had en zij aten beiden in vrede en vriendschap. Maar zij aten dat droog en sober maal haastig, want zij verlangden een dak voor den nacht te vinden. Zij zetten zich spoedig weer in den zadel en haastten zich om vóór het vallen van den avond een bewoonde streek te bereiken. De zon ging echter reeds onder, en daarmede hun hoop te vinden wat zij zochten. Zij stonden toen juist bij de hutten van een paar schaapherders en daar besloten zij den nacht door te brengen. Voor Sancho was het verdrietelijk geen bewoond oord te vinden, maar even tevreden stemde het zijn meester onder den blooten hemel te slapen; want hij meende dat hij telkenmale wanneer hij dit deed een daad verrichtte die een klinkend bewijs leverde van zijn edel ridderschap.

(Wordt vervolgd)

Vertaling: C.F.A. van Dam en J.W.F. Werumeus Buning