De Gids. Jaargang 104

[p. 174]

Vlaanderens beeldende kunst

Dr. Ir. Stan Leurs en vele medewerkers, Geschiedenis van de Vlaamsche kunst. - ‘De Sikkel’, Antwerpen; voor Nederland: Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage z.j.

In een breed opgezet werk, twee deelen van kloek formaat, heeft de Gentsche Hoogleeraar Leurs met een aantal medewerkers gepoogd een samenvattende geschiedenis van de kunst van Vlaanderen te geven. ‘Een volledige geschiedenis zijner kunst bezit het Vlaamsche volk nog niet’ schreef de samensteller in zijn ‘Woord vooraf’ nadat hij met eerbied de oudere kunsthistorici Van den Brander, Max Rooses en Pol de Mont heeft herdacht. Daarom verzoekt hij den lezer dit werk te beschouwen als een proef.

Inderdaad werd echter in de ‘Ars una species mille’-serie van voor den oorlog van 1914-'18, reeds door Max Rooses in beknopten vorm een volledige synthese gegeven van de Vlaamsche kunst, welke toen, naar den aard van die serie, in drie talen tegelijk verscheen (Fransch, Duitsch en Engelsch).

Doch een Nederlandsch werk, was er, voor zoover wij weten, nog niet en zeker niet een van zoo groote uitgebreidheid.

Waar Prof. Leurs beoogde de laatste onderzoekingen tot hun recht te laten komen, was het begrijpelijk, dat hij zich een ruimen kring van medewerkers zocht, die ieder op zijn (of haar) gebied den naam van autoriteit hadden. En daarin slaagde hij wonderwel; wij noemen ze hier in alphabetische volgorde: Prof. dr. A.H. Cornette, dr. Martha Crik-Kuntziger, dr. Juliane Gabriëls, Prof. dr. P. de Keyser, dr. J. Lavalleye, dr. L. Lebeer, Kan. Prof. dr. R. Lemaire, dr. Fr. Lyna, Kan. Prof. dr. R. Maere, dr. Jos. Muls, Prof. dr. D. Roggen, Dr. A. Stubbe, en Prof. dr. Aug. Vermeylen.

Het gevaar verbonden aan het samenwerken van vele auteurs

[p. 175]

aan één boek is bekend: een eenheid wordt op die wijze meestal niet verkregen, ja dikwijls vindt men herhalingen of, wat erger is, elkaar volledig weersprekende opvattingen. De Kunstgeschiedenis der Nederlanden, voor eenige jaren hier uitgekomen, ging aan dat euvel wel zeer mank. Gezegd moet worden, dat de ‘Geschiedenis der Vlaamsche Kunst’ in dat opzicht veel gelukkiger is uitgevallen. De samensteller heeft hier het bindende element weten te laten domineeren en al is de stijl der bijdragen uiteraard verschillend, al is ook het eene hoofdstuk meer cultuurhistorisch, het andere meer zuiver kunsthistorisch, en het derde meer polemisch uitgevallen, wedersprekingen of herhalingen komen er weinig in voor.

Wat nu de verschillende bijdragen betreft, deze staan allen op de hoogte, die men van de medewerkende schrijvers mocht verwachten. Zoo is dan ook deze Geschiedenis der Vlaamsche Kunst tot een voortreffelijk werk geworden, waarin bouw- en beeldhouwkunst, miniatuur- en paneelschilderkunst, fresco en graveerkunst, tapijt en broderie, glas-, plateel- en metaalkunst, in boeiende verhalen tot een geheel zijn gegroeid, dat de bewondering afdwingt voor dit vitale volk, dat, wonend op een stuk gronds, dat door de geschiedenis waarlijk niet bevoordeeld of gespaard werd, altijd weer de geslagen wonden wist te boven te komen en steeds weer nieuwe schoonheid wist te scheppen.

Enkele opmerkingen zouden wij niettemin wel willen maken. In het hoofdstuk ‘Beeldhouwkunst, einde der XIVde en XVde eeuw’ heeft Prof. Rogge zijn onderzoekingen over Claus Sluter op overzichtelijke wijze samengevat, doch hij is zoodanig verrukt - begrijpelijk - over het werk van dezen grooten meester, dat hij in de inleidende bladzijden voor de op hare wijze niet minder grootsche scheppingen der Romaansche portalen - die aan velen, ook aan schrijver dezes, veel nader staan dan de meester van Dijon - woorden bezigt, die men nauwelijks kan aanvaarden. Van ‘verdorde mummies’ te spreken, waar Vezelay of Chartres of Corbeil zijn aangeduid, lijkt op z'n minst gesproken te subjectief.

Even subjectief en daarbij onredelijk lijkt ons de klacht van denzelfden auteur over den invloed van den beeldhouwer Jan Mone. ‘Mone heeft’ schrijft Prof. Roggen (I, p. 517) ‘een zuiveren vroeg-renaissancestijl in de Nederlanden ingevoerd....

[p. 176]

Hij is het hoofdkanaal geweest, langs hetwelk de Italiaansche ornamentiek der vroeg-renaissance in onze gewesten definitief is binnengedrongen om weldra den inheemschen decoratiestijl op het achterplan te verdringen en te doen wegkwijnen. Het geval Mone bewijst nogmaals, wat een aanzienlijke en tevens noodlottige rol de toenmalige aristocratie heeft gespeeld in de verbastering van het kunstleven in Nederland’. Prof. Roggen wist toch zoo goed als ieder ander, die even nadenkt, dat ‘alles kommt, wie es kommen musz’, dat het onwetenschappelijk is, om te treuren over het feit, dat stijlperioden opbloeien, leven en vergaan, om weer voor nieuwe plaats te maken. Zonder vroeg-, geen laat-renaissance, zonder renaissance geen barok, zonder Mone geen Quellinus en misschien.... geen Rubens! Waarom dan getreurd?

Prof. Cornette noemde bij Rubens' paardenstudies in Italië gemaakt niet het feit, dat de jonge meester daar het karton van Leonardo's Anghiari-slag copieerde, waardoor wij juist deze uiterst ingewikkelde ruiterstrijd kennen (Louvre) terwijl de oorspronkelijke teekening verloren ging. Op p. 653 bij den Doop Christi behoort, meenen wij, dit werk niet, doch alleen dat der Badende Soldaten van Michel-Angelo geciteerd te worden.

Tenslotte is, naar onze opvatting, een ernstig protest op zijn plaats tegen de wijze waarop dr. Juliane Gabriëls doorgaat met over Rubens als architect te spreken. Ik citeer hier enkele uitdrukkingen van het 2e deel (p. 743 e.v.)

‘De centrale figuur van den Barok in Vlaanderen is niemand minder dan Rubens zelf, die heel de nieuwe kunstrichting en al haar uitingen: bouw- en beeldhouwkunst, schilder- en graveerkunst, onder zijn dictatoriale macht bedwingt....’ ‘....Zeker is het, dat hij ontwerpen leverde voor klein- en groot-architectuur....’ ‘....Rond 1615 in zijn eigen woning en in de Jezuietenkerk gaat Rubens zijn droomen als barok-architect en beeldhouwer verwezelijken....’

Leest men daarna de bladzijden door Prof. Leurs aan de Zuid-Nederlandsche barok bouwkunst gewijd, dan komt men, behalve bij zijn eigen woonhuis.... Rubens in 't geheel niet tegen. En terecht! Want architect is, wie ruimtescheppingen creëert, architect is, wie abstracten ruimte-vorm en concreten plastischen vorm, samen ondergeschikt aan de eischen van het object, weet te denken en die die gedroomde beelden in plattegrond en doorsneden

[p. 177]

en gevels weet vast te leggen. Ook na een onderzoek van jaren heb ik in Vlaanderen noch elders ooit één zoodanige teekening van Rubens gevonden, noch een contract gezien, waarin daarvan sprake was. En uit wat later werd gevonden door anderen werd alleen bevestigd, dat Rubens decoratief had medegewerkt aan bouwwerken, (o.a. aan de Jezuïtenkerk te Antwerpen) architectonische teekeningen van hem werden ook door anderen niet gevonden.

Elders schreven wij: Is de Antwerpsche grootmeester niet groot genoeg? Men geve, gelijk Prof. Leurs het deed, aan de bouwmeesters Cobergher en Francart, Huyssens, e.a. de eer die hun toekomt. Voor Rubens blijft er nog genoeg!

Een subjectieve opmerking onzerzijds: wij vinden de reliëfs van Fayd' herbe in de Hanswijkkerk van Mechelen, niet ‘prachtig en grootsch’ maar het minste, wat wij van dezen Rubensleerling kennen.

De kunst der 19de eeuw is in een kort samenvattend hoofdstuk verwerkt. In bijna 1000 bladzijden met ruim 500 afbeeldingen was, naar Prof. Leurs zal gemeend hebben, genoeg gegeven.

Meer dan genoeg, willen wij beamen en niet alléén naar quantiteit. Laten wij hopen, dat dit boek, trots de ongunst der tijden, zijn weg zal vinden.

J.H. Plantenga