De Gids. Jaargang 103

[p. 303]

Versailles, het kasteel van Lodewijk xiii en van den Zonnekoning
(Renaissance en barok)

I. Versailles, een symphonie in vier deelen

Wanneer, door het wonder van een boerenmeisje uit Domrémy de honderdjarige oorlog haar einde heeft gekregen, dan zal nog niet onmiddellijk Parijs weer tot middelpunt van het koninkrijk, tot woonstede der Fransche vorsten worden. De smalle strook gronds, die aan Karel VII, den roîtelet de Bourges, eertijds was gebleven, gekneld tusschen de Engelsche bezettingen in noord en in zuid, bleef voorshands de Valois in haar ban houden en noch Lodewijk XI noch Karel VIII of diens opvolger zien wij het stroomgebied van de Loire verlaten. Daar, in Touraine - in Chinon, in Loches, in Langeais, in Amboise - speelt zich het leven af van de Fransche koningen, wier tijd die is van de stervende Middeleeuwen. In Amboise en in Blois zetten Karel VIII en Lodewijk XII de Renaissance in, waarbij hun beider echtgenoote, Anne de Bretagne ‘la femme deux fois reine de France’ zulk een belangrijke rol speelde.

Eerst als dit vorstenhuis in mannelijke lijn is uitgestorven en Valois-Angoulême met Frans I op den troon komt, eerst dàn gaan de directe omstreken van Parijs en Parijs zelf ook weer een rol spelen.

Had Frans I eerst nog aan de Loire getoefd, had hij Blois vergroot en Chambord gebouwd, eindelijk zal hij al dichter en dichter bij de oude hoofdstad komen: met Fontainebleau en het Château de Madrid¹⁾ in het Bois de Boulogne nadert hij de voor-

1) Zie afb. in Du Cerceau, Les plus excellents Bastiments de France; 1579. Afgebroken in 1793.

[p. 304]

malige residentie en tenslotte geeft hij in 1528 te kennen, dat hij in Parijs wil verblijven ‘plus qu'en autres lieux et de faire réparer et mettre en ordre le Louvre’.¹⁾ Het is 's konings bedoeling ook het Louvre in ‘modernen’ zin te verbouwen, doch van deze plannen kon de vorst door zijn dood in 1547 nauwelijks een begin van uitvoering beleven; echter, een aanvang was gemaakt.

Met die eerste verandering van het Middeleeuwsche Louvre, dat wij, voor wat de Renaissanceplannen betreft, met de Tuilerieën als één complex moeten zien²⁾ noemen wij het moment, waarop de bouw aanvangt van het grootste stadspaleis, wáár dan ook in Europa voor vorsten ontworpen. En wonderbaarlijkerwijze zien wij nu, hoe, op een gegeven moment midden in die Louvre-bouwgeschiedenis zich een tweede bouwhistorie schuift, en diè zal betrekking hebben op het grootste buitenpaleis van Europa: het is de bouwgeschiedenis van Versailles.

Voor Frans I, Hendrik II en Catharina de Medici en hun kinderen en voor de eerste Bourbons, Henri IV en Lodewijk XIII, zijn Louvre en Tuilerieën van groot belang geweest en zij zullen het weer worden voor Napoleon I en Napoleon III; bovendien, tusschen de beide keizers in, voor de laatste Bourbons en voor Louis Philippe. Maar vanaf Lodewijk XIV's meerderjarigheid verdwijnt het stadscomplex welhaast geheel uit de geschiedenis; hij en zijn opvolgers zullen er betrekkelijk weinig verblijf houden. Hun geschiedenis, hun wonen is, met alle afwisseling, die zij zochten, gebonden aan Versailles. Versailles werd voor jaren het middelpunt van Frankrijks politiek en daarmee welhaast van de Europeesche politiek. En zeker van de Europeesche cultuur, hoeveel schoons en hoeveel waardigs ook elders werd gewrocht.

Maar ook Versailles' bouwgeschiedenis vormt geen continuïteit en geen eenheid, evenmin als die van het Louvre. Kan men er al niet zulk een lange periode van gedeeltelijke onvoltooidheid bij aanwijzen als bij het stadscomplex, er zijn toch wel sterk afgescheiden phasen te onderkennen, die in hun opeenvolging en geaardheid onwillekeurig aan een symphonie doen denken, een symphonie, bestaande uit deelen, die in type sterk verschillen. Daar is allereerst een allegro moderato, zonder eenige introductie,

1) H. Verne, Le palais du Louvre, I. p. 9.

2) Verzamelde Opstellen I v. schr. dezes.

[p. 305]

vloeiend en vriendelijk melodisch, met gemakkelijk aansprekende harmonieën. Dan: een majestueus Adagio sostenuto, breed en zwaar van klank en van rythme. Vervolgens: een Scherzo, waaraan echter statige trio's niet ontbreken. Tenslotte: een eenigszins tweeslachtige Finale, waarin statigheid en romantiek om den voorrang strijden en een verwarrend klankenspel ons verbijstert. Een rauw accoord sluit het orchestrale werk: wanneer op 6 October van het jaar 1789 de bebloede koppen van Des Huttes en Varicourt op pieken in de ‘Cour de Marbre’ worden rondgedragen¹⁾ en het koninklijk gezin gaat zijn gedwongen tocht naar Parijs aanvangen, omstuwd door het uitschot van de hoofdstad, dan heeft de symphonie uit!

Wij betreuren het tenslotte niet, dat het werk niet tot een eenheid groeide, al kunnen wij de klachten navoelen van hen, die, als architecten staande in den tijd toen het gebouw nog geen museum, maar als vorstenwoning een deel van een levend organisme was, steeds en steeds weer poogden de ontbrekende eenheid te scheppen, door aan die steenen symphonie een nieuwen ‘eersten satz’ te geven.

1) Madelin, La Révolution.

II. Het Louvre, Vaux-le-Vicomte en Versailles

Wie Versailles hoort noemen, denkt, ook al heeft hij het nooit bezocht, onmiddellijk aan den Zonnekoning. En daarmee denkt hij aan 't Adagio, inderdaad het grootste en het meest grootsche deel van gansch het oeuvre. Maar daarmee begon tenslotte de geschiedenis van het kasteel niet. De jonge vorst vond op den heuvel, waartegen het dorp Versailles genesteld lag, reeds een vorstelijke woning, die, hoe bescheiden ook, hem trok om de heerlijke jachtterreinen, die er wijd en zijd om heen lagen.

Tevergeefs poogde de zuinige Colbert zijns meesters blikken van die plaats af te trekken en terug te voeren naar Parijs, waar hem de schoone taak wacht van de Louvre-voltooiing. De brief, die daarvan getuigt is van 28 September 1663; de minister schrijft: ‘....Votre Majesté retourne de Versailles. Je la supplie de me permettre de lui dire sur ce sujet deux mots de réflexion que je fais souvent et qu'elle pardonnera, s'il lui plaît, à mon zèle. Cette maison regarde bien davantage le plaisir et le diver-

[p. 306]

tissement de Votre Majesté que sa gloire.... Il est bien juste qu'après une si grande et si forte application qu'elle donne aux affaires de son Etat avec l'administration de tout le monde, elle donne quelque chose à ses plaisirs et à ses divertissements, mais il faut bien prendre garde qu'ils ne préjudicient à sa gloire. Cependant, si Votre Majesté veut bien chercher, dans Versailles, où sont plus de cinq cent mille écus qui y ont été dépensés depuis deux ans, elle aura assurément peine à les trouver. Si elle veut faire réflexion que l'on verra à jamais dans les comptes des trésoriers de ses Bâtiments que, pendant le temps qu'elle a dépensé de si grandes sommes en cette maison, elle a négligé le Louvre, qui est assurément le plus superbe palais qu'il y ait au monde et le plus digne de la grandeur de Votre Majesté... Votre Majesté sait qu'au défaut des actions éclatantes de la guerre, rien ne marque davantage la grandeur et l'esprit des princes que les bâtiments.... Ah! quelle pitié que le plus grand Roi et le plus vertueux, de la véritable vertu qui fait les plus grands princes, fût mesuré à l'aune de Versailles!’....¹⁾

Zoo probeert Colbert door het roemen van den Louvrebouw en het kleineeren van het dan inderdaad nog zeer bescheiden Versailles zijn jongen vorst van verdere vergrootingsplannen van het buitenpaleis af te brengen.

Waarom gelukte hem dat niet, waarom zette Louis zijn zin door? De voornaamste oorzaak zal ongetwijfeld geweest zijn de weerzin die de Koning had tegen de stad, waarin de Fronde zijn jeugdjaren vergald had, waarin hij opstand en barricadenstrijd had meegemaakt en waarin het volksgeweld hem te nabij was gekomen. Ook de bemoeizucht der Parijzenaars, hun hekel- en spotliederen kunnen den Koning, die toen reeds door zijn leven daartoe gereede aanleiding gaf, tegengestaan hebben²⁾. Hoe het zij, Colbert verloor het pleit en Louis maakte van Versailles geen schande doch een wonder, waaraan tot in lengte van dagen zijn naam verbonden zal blijven....

Wanneer in 1663 Colbert klaagt over de sommen in de dan

1) Nolhac I. 49.

2) Saint-Simon: ‘....l'embarras des maîtresses et le danger de grands scandales au milieu d'une capitale si peuplée et si remplie de tant de différents esprits’ (Nolhac II, 2-3).

[p. 307]

verloopen twee jaren uitgegeven, dan brengt ons dat naar het jaar 1661. Het klinkt als een gemakkelijk te onthouden nummer: 1-6-6-1. Een jaartal inderdaad in de geschiedenis der Fransche Monarchie van zeer groot belang. De volgende feiten zette men achtereen: de dood van Mazarin, de koning benoemt geen nieuwen eersten minister, doch besluit zelf te regeeren¹⁾. Dan volgen in 't zelfde jaar: ‘la fête de Vaux’, de ongenade van den gastheer van 't feest, den surintendant Fouquet, de opkomst van Colbert en 's konings liefde voor Louise de Lavallière.

En met dat alles hangt ten nauwste samen - eveneens te stellen in 1661 - 't begin van Lodewijks plannen tot de uitbreiding en verfraaiing van Versailles. Bedenken wij dit: hoeveel Lodewijk in zijn leven te dragen heeft gekregen en ook inderdaad vorstelijk gedragen heeft, dat een ander beter, nobeler zou gevonden worden, kundiger of dapperder of dat een ander vorstelijker zou wonen, schooner parken zou bezitten of hooger spuitende fonteinen, dat zou de koning van zijn jeugd tot aan zijn laatsten snik nooit leeren verdragen. De anders zoo scherpzinnige Fouquet heeft dat niet tijdig ingezien. En toen hij 't begreep was het te laat.

In Maart van het jaar 1661 neemt Louis het bewind zelf in handen, in Juli reeds kondigt hij het officiëele bezoek aan van zich en zijn moeder aan Vaux-le-Vicomte, de bezitting waaraan Fouquet reeds jaren werkt, maar die nog lang niet gereed is. Nu gaat het erop of eronder, dat weet Fouquet, wiens financiëele manipulaties lang niet allen het daglicht kunnen zien. Zou hij den jongen vorst zóó kunnen verblinden, dat deze de oogen zal sluiten voor de herkomst der gelden? Een Fransch historicus beschrijft het aldus²⁾: in dertig dagen moet nu plotseling alles gereed zijn, ‘.... Un mois! et Vaux n'est pas fini; à peine est il meublé. Lebrun commence seulement à peindre la coupole du grand salon. L'aménagement des eaux du parc de Le Nôtre est à compléter. Et l'on est loin de tout, en pleine province! Que

1) Loménie de Brienne vertelt, hoe de drie-en-twintig-jarige vorst kanselier en ministers samenriep en tot de acht aanwezigen zeide: ‘....je vous ai fait assembler.... pour vous dire, que jusqu' à présent j'ai bien voulu laisser gouverner mes affaires par feu M. le Cardinal, il est temps que je les gouverne moi-même. Vous m'aiderez de vos conseils quand je vous les demanderai’. (Ebeling, Louis XIV, I, 121).

2) Lenotre: Versailles aux temps des rois: ‘La fête de Vaux’.

[p. 308]

faire? Prier le maître de se décommander? C'est avouer qu'on est incapable de réaliser l'impossible. Or, la place de Mazarin, le premier ministre défunt - la suprême ambition de Fouquet - reste vacante. A tout prix il faut contenter le roi, le fasciner, le râvir, il faut que la fête soit féerique, prodigieuse, inouïe, étourdissante. D'autant que certains conseillent à Fouquet la prudence: Colbert le hait, le roi est mal disposé; qu'il prenne garde. Bref, il faut triompher ou périr.’

....Fouquet est malade, exténué, et le voilà, jour et nuit, parant à tout, aiguillonnant son monde. Les travaux de Lebrun sont interrompus; on démolit ses échafaudages; il faut un appartement pour le roi, un pour la reine-mère, afin que Leurs Majestés puissent s'y reposer un moment. Une armée de chariots est commandée; Fouquet vide son hôtel de Paris, sa maison de Saint-Mandé; meubles, vaisselle, cristaux, tapis, tentures sont apportés à Vaux, et ça ne suffit pas encore: il lui faut acheter des consoles, des soieries de choix, des pièces rares....

Il faut une représentation théâtrale: le voilà chez Molière, commandant une pièce nouvelle. Ecrire une comédie, la répéter en moins d'un mois, et pour un tel public! Impossible. Ce sera fait pourtant et Molière se met aux Facheux.... Et les ballets? Beauchamps se chargera des danses. Lulli composera la musique. Vatel - die zich later in Chantilly het leven zal benemen in zijn angst, dat de visch niet tijdig voor 's konings tafel zal aanwezig zijn¹⁾ - de groote Vatel ‘préside aux préparatifs du souper et de la collation....’

De koning komt en hij ziet, dat het op Vaux schooner is dan op welke ook van zijn buitenverblijven. Het is 17 Augustus; den 5en September is Fouquet staatsgevangene....

Waarom dit feest van Vaux-le-Vicomte zoo uitvoerig genoemd werd? Men herleze de kunstenaarsnamen, waarbij die van den bouwmeester Louis le Vau nog niet genoemd is. En wij zien, dat de koning niet alleen planten en boompjes van Vaux confisqueerde - waarvan hij er twaalfhonderdvijftig naar Versailles liet transporteeren - en vele kunstvoorwerpen en kostbare stoffen, maar tevens confisqueerde hij: Le Vau, Lebrun, Le Nôtre, Molière en Lulli. Dat kon men met recht noemen: een slag slaan.

1) Lettres de Madame de Sévigné: v. 24 en 26 April 1671.

[p. t.o. 308]

Afb. 1 - Lodewijk XIV, erayonteekening van Ch. Lebrun (Louvre)

[p. 309]

Aan het jachtverblijf van zijn vader zou de jonge koning, om te beginnen met deze krachten, werken en er een arbeid mede aanvangen, die precies een halve eeuw van zijn bewind alleen zou duren!

III. Het jachtslotje van Lodewijk XIII (1624, 1631-1634)

Saint-Simon vermeldt in zijn mémoires, dat zijn vader het kleine kasteeltje van Lodewijk XIII nog gekend heeft. Ziehier eenige begindata: In 1624 laat deze koning op de heuvels van het dorp Versailles een jachtverblijfje zetten; het bestaat slechts uit één corps de logis met twee niet zeer lange vleugels aan de uiteinden, een - vorm dus, met de binnenplaats gericht naar de tegenwoordige stad. Getrouw aan de vrijwel steeds gevolgde vormopvatting van dien tijd eindigden de hoeken en de uiteinden der vleugels in nauwelijks vooruitspringende paviljoens, welke alle vier een afzonderlijk tentdak hadden. De gevel naar den tuin gericht meet nog geen veertig meter, de binnenplaats - de huidige Cour de Marbre - is drie-en-twintig meter breed, de vleugels komen mèt de eindpaviljoens, ongeveer dertig meter naar voren. De corps de logis zijn slechts één vertrek diep van zes à zeven meter (afb. 2 en schema I). Dat zijn de maten van het ‘petit château de cartes’, zooals Saint-Simon het noemt ‘que Louis XIII y avait fait pour n'y plus coucher sur la paille’, wanneer hij er ter jacht in de omstreken vertoefde. Inderdaad, dit was, gelijk een ander tijdgenoot het noemde ‘un château chétif, de la construction duquel un simple gentilhomme ne voudrait pas prendre vanité’¹⁾.

Wie was de architect? Daarover is een pennestrijd ontstaan, die wij hier niet zullen weergeven. De namen van Le Muet en Jean du Cerceau zijn genoemd. Philbert le Roy wordt door sommigen als den architect, door anderen als den bouwondernemer beschouwd, terwijl Pannier meent dat Salomon de Brosse, de architect van het Luxembourg, wel mogelijk de ontwerper kan zijn geweest²⁾. Wij willen deze kwestie hier laten rusten en slechts constateeren, dat het kasteeltje, uitgevoerd in natuur- en in baksteen zeer zuiver van verhoudingen was. Wij kunnen

1) De Bassompierre, Journal de ma vie (Nolhac I, 7).

2) J. Pannier: Salomon de Brosse. Hoofdstuk: Versailles.

[p. 310]

dat immers zelf constateeren, want de gevels bestaan nog, zij het dan met vele toevoegingen en andere dakvormen, rondom de ‘Cour de Marbre’.

Dat zij er nog staan, dat zij niet werden afgebroken en vervangen, mag intusschen meer van berooide staatskassen dan van iets anders hebben afgehangen (zie de plannen van schema VII en VIII). De bouwgeschiedenis in later jaren zal ons nog leeren, hoe veracht en gesmaad dit deel van het kasteel zou worden; dat het in de achttiende eeuw het aanzien niet waard geacht zou worden en dat Blondel het zelfs semi-gothique zou noemen¹⁾, wel het ergste wat men in dien tijd van een gebouw kon zeggen²⁾!

Bij deze zeer bescheiden afmetingen echter heeft Lodewijk XIII het niet gelaten: het oorspronkelijke gebouwtje wordt tusschen de jaren 1631 en '34 niet alleen eenigermate verruimd, maar er worden nog vier hoekpaviljoens extra aan toegevoegd, waarvan wij eveneens vorm en afmetingen nog op den overgang van Cour Royale en Cour de Marbre kunnen nagaan. Met een arkade van zeven bogen verbond men de binnenhoeken der oorspronkelijke vleugeleinden en twee simpele dienstgebouwen worden op het voorterrein geplaatst³⁾ (schema II). In dien vorm zou de koning het kasteeltje als erfstuk aan zijn zoon laten.

Intusschen had Lodewijk XIII door aankoop van terreinen zijn bezitting zeer vergroot⁴⁾. En ook de geschiedenis, de ‘grande histoire’ had zich reeds van het kasteeltje meester gemaakt, voordat de veertiende Lodewijk er zich zou vestigen. Naar Versailles toch trok de Richelieu en overreedde er den zwakken vorst,

1) J.F. Blondel, Architecture française (T. IV, réimpr. p. 130): ‘Sans doute les augmentations dont nous venons de faire mention, ont rendu cette ancienne façade plus supportable; mais il faut convenir que quelque amélioration que cela lui ait procuré, cette alliance de l'Architecture moderne avec celle semi-gothique qui y regnoit auparavant, forme un contraste qui présente une ordonnance trop imparfaite pour nous déterminer ici à en relever tous les abus.

2) Molière dicht, bij de inwijding van de Val-de-Grâce:

‘Le fade goût des monuments gothiques’,
‘ces monstres odieux des siècles ignorants’.

3) Deze zijn hier (schema II) slechts schematisch aangegeven; vorm en afmetingen zijn niet meer terug te vinden.

4) ‘Le Roi achète l'ancienne terre seigneuriale de Versailles de Jean François de Gondi, archevêque de Paris’. (8 April 1632). Nolhac, I, 10.

[p. 311]

om aan hem, den minister, de macht te laten in tegenstelling tot 's konings belofte aan zijn moeder, de intrigeerende Maria de Medici.

Het is de beroemde ‘journée des dupes’. Dat daaruit de kardinaal als overwinnaar te voorschijn kwam, dankte hij aan zijn snel en onversaagd optreden in het jachtslotje van Versailles, waar hij zich onverwachts logies verschafte in een vertrek, direct onder dat van den koning gelegen, van waaruit de minister zich bij zijn heer toegang verschafte langs een, nu verdwenen, wenteltrap¹⁾.

1) November 1630, zie Mémoires de Richelieu (Nolhac, I, 12).

IV. De eerste bouw periode onder Lodewijk XIV (1661-1664) Architect: Le Vau

Wat Lodewijk XIV het eerst deed met dit erfstuk weten wij en waarom en voor wie hij het deed weten wij ook. Even schoon als Vaux-le-Vicomte moest het worden, even wijdsch de parken en waterwerken rond het kasteel; even boeiende comedies moesten er gespeeld worden en even welluidende muziek er weerklinken. En dat alles voor de lieftallige Louise de Lavallière, Lodewijks eerste groote liefde na het jeugdavontuur met Maria Mancini.

Een overvloed van documenten geeft den toestand van Versailles weer aan het einde van deze eerste uitbreidings- en verfraaiïngsperiode. Daar zijn allereerst de gravures van Israël Silvestre, verzameld in zijn ‘Recueil de Versailles’ (die mede de grondslagen gaven voor de schema's III, IV en V). Zij lieten zich voortreffelijk vergelijken met de schilderijen van Van der Meulen, doch vooral met die van Pierre Patel, (zie afb. 2 en vergelijk deze met schema III) die zich allen in de collecties van het kasteel bevinden. En dan bestudeere men de prachtige gravures, die het groote feest weergeven, dat ter eere van Louise de Lavallière van 7 tot 13 Mei 1664 in Versailles gegeven werd. Aan deze ‘Plaisirs de l'Ile Enchantée’ doet de bloem van Frankrijks adel mee. Aan Ariosto's ‘Orlando furioso’ zijn vele gegevens ontleend; ook de koning verschijnt als chevalier Roger te paard ten tooneele. Lulli zorgt voor de muziek. Van Molière

[p. 312]

speelt men 11, 12 en 13 Mei: les Fâcheux, Tartuffe en le Mariage forcé¹⁾.

In de folioband ‘Cabinet du Roi’ (Tome XI) vindt men deze gravures gecombineerd met die, welke de feesten van 1674 weergeven, waaronder een opvoering van de opera Alceste van Lulli in de Cour de Marbre van het kasteel (afb. 5).

Deze eerste periode van Louis le Vau's arbeid in Versailles is uit al die gegevens duidelijk af te lezen: Versailles tijdens de beroemde feesten is, zooals Schema III weergeeft. Wat echter op zulk een schema niet duidelijk gemaakt kon worden, dat is, wat de koning inmiddels aan de gevels had laten veranderen, al waren de dimensies (verg. schema III met II) gelijk gebleven. Want wel respecteerde Louis le Grand het bouwwerk van zijn vader zóó, dat hij het zelfs, toen het in volkomen disharmonie kwam tot zijn latere uitbreidingen, nooit heeft willen laten vervangen, pompeus was het hem toch eigenlijk niet genoeg. Vandaar dat de daken vernieuwd werden - waarbij het paviljoensysteem verviel - en voorzien van een opulente, zwaar vergulde ornamentiek. Bovendien werden op vele plaatsen balcons met sierlijk smeedwerk aangebracht en copieën van antieke bustes op consoles voor de natuursteenen paneelen der penanten geplaatst²⁾. (afb. 5)

Belangrijk breidde de jonge koning de dienstwoningen en het geheel entree-gedeelte uit. Wat er van dien aard bestond aan de voorzijde van het kasteel werd afgebroken en, aanmerkelijk vergroot, herbouwd, terwijl tevens een omsloten voorplein aan het geheel alreeds iets meer vorstelijks gaf. (afb. 2)

Nog was het kasteeltje door een - overigens drooge - gracht met balustrades omgeven³⁾. Het water speelde anders al direct een enorme rol in Lodewijks project en het verwondert ons dan ook allerminst, dat wij reeds vanaf dezen tijd op alle afbeeldingen en in alle beschrijvingen de waterreservoirs vinden en verrassingen als de ‘Grotte de Thetis’, waarin zingende vogeltjes en

1) Ebeling, Louis XIV, I, 153.

2) Dit alles vindt de bezoeker nog aldus. De acht zuilen, die het middenbalcon dragen zijn van een latere periode. Wel werden vóór 1675 hoektorentjes op consoles aangebracht die de communicatie op de verdieping vergemakkelijkten, doch zij werden later weer weggenomen (zie de gravure v.d. Alceste-opvoering).

3) Dit type vindt men nog aan de ingangszijde van het ‘Grand, Trianon’. Bedoelde grachten zijn duidelijkheidshalve in Schema III weggelaten.

[p. t.o. 312]

Afb. 2 - Versailles in 1668 (verg. Sch. III); detail van een schilderij van Pierre Patel (Versailles). Rechts bovenaan ziet men den kerktoren v.h. gehucht Trianon, dat Lodewijk XIV zal laten afbreken v.d. bouw van het ‘Trianon de Porcelaine’.

[p. 313]

groene kunstboomen met gouden blaadjes, water spoten¹⁾. Echter wij weten, meer ging het Louis nog om geweldige fonteinen. En om daarvoor voldoende druk te krijgen, om steeds opnieuw water op het hoogste punt van Versailles te brengen, zijn millioenen noodig geweest en men staat verbaasd bij het bekijken van de gravures van de enorme raderwerken bij Marly-le-Roi, welke het Seine-water omhoog en door kanalen en langs aquaducten voerden naar de plaats, die, door de natuur in dat opzicht zoo misdeeld, daardoor tot één voortdurend waterfeest gemaakt werd. De naam van Francine - te weinig bekend naast dien van Le Nôtre - mag hier wèl genoemd worden²⁾.

1) Deze grot stond op de plaats van de vestibule, waarin nu de bezoeker zijn tocht door het kasteel begint. Nolhac III, 337.

2) Zie Lenotre: Versailles aux temps des rois: ‘Grandes Eaux’. p. 48.

V. De tweede periode van Le Vau: ‘l'Enveloppe’, enz. (1668-1671)

Heeft de jonge koning met al deze veranderingen voorloopig genoegen genomen en heeft het kasteeltje daarmede het aspect gekregen, zooals Pierre Patel het in zijn zeer mooie en zeer duidelijke schilderij ons laat zien (afb. 2), een geheel andere geest zal over Versailles gaan waren, wanneer Bernini in Frankrijk is geweest.

Zeker, aan hem alléén kan de veranderde opvatting bij het verder bouwen aan Versailles niet toegeschreven worden: de stijl van het oorspronkelijke paleisje was de stijl van Le Vau niet; die had aan het Louvre³⁾, aan het Collège des Quatres Nations⁴⁾ en aan Fouquets buitenverblijf al bewezen, tot breeder allure te zijn gekomen. Of hij echter zijn ‘enveloppe’ zóó zou hebben ontworpen als hij deed zonder van Bernini's Louvre-plan te hebben kennisgenomen, is wel zeer te bezien.

Gian Lorenzo Bernini was in Mei 1665 naar Parijs gekomen, waar hij onmiddellijk begon met Lodewijks portretbuste⁵⁾ en tegelijkertijd met nieuwe plannen voor het Louvre. Doch de Italiaansche meester is te hooghartig om te luisteren naar de

3) Plantenga, Verz. Opstellen I: de Bouwgeschiedenis van het Louvre.

4) Nu ‘Institut de France’, Parijs.

5) Dit fenomenale portret bevindt zich nu in de ‘Salle de Diane’ van de ‘Grands Appartements du Roi’ te Versailles.

[p. 314]

eischen, hem door Colbert gesteld; eischen, die toch allerminst onbillijk genoemd konden worden en die ten nauwste samenhangen met het klimaat, met de leefwijze der Franschen en met de veiligheid van den persoon des konings. Overal maakte Bernini zich door zijn laatdunkend optreden gehaat en zoo waren de verhoudingen dan ook allerminst aangenaam, toen Lodewijk XIV eindelijk, den 17en October 1665, overging tot het leggen van den eersten steen voor den nieuwen bouw.

Slechts enkele dagen na de feestelijkheden toefde Bernini nog in Parijs, toen dreef hem het slechte klimaat - en misschien ook wel de slechte gezindheid van vele Franschen - naar het zonnige Zuiden terug. Lang heeft men aan Bernini's plan niet voortgewerkt. In Juli 1667 schrijft Colbert aan den bouwmeester in Rome, dat ‘....S.M. ayant besoin d'être logée s'est résolue à faire exécuter le dessin commencé par ses ancêtres, qui peut être achevé en deux ou trois années....’¹⁾

Het is, wij weten het, de beroemde Louvre-colonnade van Perrault, waarmede het werk dan aan het stadspaleis wordt voortgezet. De koning moet dus in dezen tijd toch nog met de gedachte hebben rondgeloopen, tenminste een deel van het jaar in de hoofdstad te verblijven. Had hij er niet, na den brand van 1661 de Galerie d'Apollon in pompeuzen stijl laten optrekken door Le Vau en Lebrun en er een jaar later het groote feest van het ‘Grand Caroussel’²⁾ gegeven, ter eere van zijn vriendin! Men ziet, er zijn ook banden, die hem aan deze plaats binden, maar toch.... het buitenzijn trekt hem altijd weer en terwijl Claude Perrault arbeidt aan het Louvre is hij, met anderen, - in opdracht van den koning - bezig aan een ontwerp voor een nieuwe, en nu zéér ingrijpende vergrooting van Versailles. Zijn concurrenten zijn Jacques Gabriël (de vader van den beroemden Ange Jacques), Antoine Lepautre en de Italiaan Vigarani. Doch ook Le Vau levert zijn ideeën in. Hij, tenslotte, won het pleit en met het uitvoeren van zijn ontwerp begint het werk, dat eigenlijk de eerste stoot is tot de schepping van dàt gedeelte van het paleis, waaraan iedereen onmiddellijk denkt bij het woord ‘Versailles’, n.l. het tuingedeelte met de Grands Appartements

1) Plantenga: Verz. Opstellen I: De bouwgeschiedenis van het Louvre.

2) Ter plaatse, waar nu de Arc du Caroussel staat, die naar dit feest is genoemd.

[p. 315]

du Roi op het Noorden en de Grands Appartements de la Reine op het Zuiden.

Terecht is dit tweede gedeelte van Le Vau's arbeid een ‘enveloppe’ genoemd en wij zullen dien naam dan ook blijven gebruiken. Als een brief door zijn enveloppe werd het oorspronkelijke jachtslotje door Le Vau's project omsloten. Het couvert echter bleef openstaan naar de dorpszijde. En dat moest zoo, decreteerde Louis.

Dat hierdoor een disharmonie ontstond, die door den bouwmeester en later door diens opvolger Mansart, zoodanig werd betreurd, dat zij hemel en aarde bewogen, om het gedeelte aan de Cour de Marbre afgebroken te krijgen, is niet te verwonderen. Doch zelfs de argumenten van ernstige bouwvalligheid misachtte de koning. Bekend zijn zijn woorden: ‘Faites ce qu'il vous plaira; mais, si vous l'abattez (n.l. het kasteeltje van zijn vader), je le ferai rebâtir tel qu'il est et sans y rien changer’¹⁾.

Bezien wij nu eerst nader het werk van de bouwphase 1668-1671 (schema IV, te vergelijken met III) en beginnen wij met wat nu de stadszijde is. In den stijl van 1631-'34 worden de dienstvleugels gekoppeld aan het hoofdgebouw (de gevel dezer koppeling is aan de Zuidzijde van de Cour Royale nu nog onveranderd aanwezig). Een verdere dienstvleugel, symmetrisch aan die van de ‘Grotte de Thétis’ wordt opgetrokken. Boven-

1) Nolhac, I, 146. Belangrijk zijn de aanwijzingen van den koning, door Le Vau stipt gevolgd: ‘....qu'il y ait une fontaine dans le milieu de la cour (de marbre) et que les carosses n'y entrent point. Que du milieu de la cour, les quatres vues soient percées; celle de l'entrée par le milieu, qui sera vide; celle de la face du jardin par les arcades de la galerie basse; celle des deux cotés, par des vestibules percés - La face sur la cour, deux grands pavillons. Dans celui à droite en entrant, le Grand Escalier tout de marbre (de z.g. Escalier des Ambassadeurs, die onder Louis XV weer is afgebroken) dans celui à gauche, la Chapelle et l'escalier (dit is de Escalier de la Reine, welke nog bestaat).... Dans le grand corps de logis à gauche, les appartements pour les Enfants de France et deux ou trois autres. (aldus gekozen, omdat dit de zonzijde was). En haut, le grand appartement du Roi: salle, antichambre, grande chambre, grand cabinet. Autre cabinet.... Du côté de la Reine, son grand appartement sur les jardins; (dit is boven de kamers van de Enfants de France); une chambre et une garde-robe sur la cour, pour son appartement de commodité. Le reste, un appartement pour monseigneur le Dauphin... Observer de mettre le plus d'escaliers qu'il se pourra pour dégager ces appartements d'en haut (n.l. de kamers in de attica boven de eerste verdieping) - Observer que les appartements du Roi aient aussi leurs dégagements (Nolhac, I, 147-148).

[p. 316]

dien wordt het geheele voorplein veranderd en sterk uitgebreid: de gebogen hekwerken met de steenen wachthuisjes en de obelisken (zie afb. 2) worden verwijderd; vier paviljoens met Mansartkappen worden gebouwd (evenals het oude slot in een combinatie van bak- en bergsteen) en een geheel nieuwe, sterk naar voren komende afsluiting wordt geprojecteerd (zie hiervoor afb. 4 en 8, welke echter reeds schema V/VI weergeven). Dat, wat de bijgebouwen betreft.

Maar nu het eigenlijke kasteel: dat wordt, behalve aan de stadszijde, geheel omgeven door Le Vau's natuursteenbouw, bestaande uit een zwaar basement, een hoofdverdieping en een attica. Dat basement loopt rondom, - Zuidzijde, Westzijde, Noordzijde - maar de hoofdverdieping vouwt zich alleen om de hoeken en laat in de as van de tuinzijde, op den onderbouw een groot terras vrij. De achterwand van dit terras wordt gevormd door een gevel, die er de oude Lodewijk XIII-architectuur vervangt, waardoor aan de tuinzijde het geheel in één stijl is¹⁾. Wat men tegenwoordig voelt als hoofdmoment van het geheele complex, namelijk de ‘galerie des glaces’ is niet alleen geen uitgangspunt in het ontwerp geweest, maar zij heeft zelfs jarenlang in 't geheel niet bestaan, terwijl toch een groot deel van den tuingevel al geschapen was. (zie schema IV en afb. 3).

Door twee ruime binnenplaatsen links en rechts, waren de Grands Appartements, met de onmiddellijk daarachter liggende accommodaties, van het oude Lodewijk XIII-gedeelte gescheiden. De tuingevel van het kasteel in dèze phase moet zeer goed van verhouding zijn geweest, belangrijk beter dan de huidige, doch bij de zijgevels deed zich het niet op te lossen probleem voor van de aansluiting van de nieuwe opvatting aan den ouden vorm. Met een schijngevel, zichtbaar in Silvestre's gravures van 1674, behielp zich de architect op de plaatsen, waar nu de Salon de Venus (Noordvleugel) en de Grande Salle des Gardes de la Reine (Zuidvleugel) liggen.

Omtrent dezen tijd of kort daarna moet wel de beslissing van den koning gevallen zijn, Versailles voorgoed als voornaamste

1) Men vergelijke nu deze architectuur met die van Bernini's Louvreplan (Plantenga, Verz. Opstellen, I, p. 104).

[p. t.o. 316]

Afb. 3. - Versailles omtrent 1672 (verg. Sch. IV), de ‘Enveloppe’ a.d. tuinzijde, arch. Le Vau; detail van een anonyme schilderij (Versailles), Toestand vóór het inbouwen van de spiegelgalerij door Mansart

Afb. 4. - Versailles, uitzicht vanaf de ‘Cour de Marbre’ over de ‘Cour Royale’ en de ‘Cour des Ministres’ naar de Avenue de Paris en de stalgebouwen, toestand na 1680; schilderij van J.B. Martin (Versailles)

[p. 317]

verblijfplaats te kiezen; van 1674 tenminste dateeren ook de plannen tot het laten bouwen van een kleiner kasteel in de buurt, om er het groeiend aantal zijner natuurlijke kinderen onder te brengen. De periode van Louise de Lavallière was voorbij, die van Madame de Montespan was ingezet¹⁾. Louise had twee kinderen van den koning, Mad. de Montespan zeven²⁾; voor deze moest onderkomen buiten het kasteel gezocht worden; dat wilde nu eenmaal de étiquette, die geen aanstoot nam aan maîtresses onder één dak met de koningin, noch ook aan het laten eener verstootene in de onmiddellijke nabijheid eener nieuwe, of het deelnemen aan bijeenkomsten in zichtbaren staat van blijde verwachting, maar die niet gedoogde, dat er iets gemerkt werd van geboorte of van kleine kinderen. Deze moesten onmiddellijk verwijderd worden en enkele dagen, ja soms enkele uren na een bevalling was het verschijnen bij godsdienstoefening of avondfeest verplicht³⁾.

Voor de opvoeding van deze kinderen werd het kasteel van Clagny gebouwd, dat nu geheel verdwenen is, op slechts zeer geringen afstand van het koninklijk slot, namelijk daar waar de Avenue de St. Cloud ombuigt. Aan Clagny zou Jules Hardouin Mansart zijn kundigheid bewijzen en zoo de opmerkzaamheid van den koning trekken, waardoor hij den aangewezen opvolger van Le Vau zou worden⁴⁾.

1) Jeugdliefde was: Maria Mancini. Dan: Louise de Lavallière (1661-1667) - Madame de Montespan (1667-1675, verwijderd, komt terug tot 1679) Mad.lle de Fontanges (1679-1681) - Mad. de Maintenon, met wie een geheim huwelijk werd voltrekken in 1684. (1681-1715).

2) Van Louise: Marie Anne de Blois, later gehuwd met den Prince de Conti en den Comte de Vermandois. Van M. de Montespan werden eenige kinderen gelegitimeerd. Françoise Marie huwde Philippe d'Orléans, den lateren Regent.

3) Comtesse de Caylus: On envoyait chercher Mad. de Maintenon (die dan nog geen rol speelt) quand les premières douleurs pour accoucher prenaient à Mad. de Montespan. Elle emportait l'enfant, le cachait sous son écharpe, se cachait elle-même sous un masque et, prenant un fiacre, revenait ainsi à Paris. Combien de frayeurs n'avait-elle point que cet enfant ne criât! Ces craintes se sont souvent renouvellées, puisque Mad. de Montespan a eu sept enfants du Roi (Ebeling, Louis XIV, I, 219).

4) Louis Le Vau stierf 11 Oct. 1670.

[p. 318]

VI. Jules Hardouin Mansart: de ‘Galerie des Glaces’, de Vleugelgebouwen, enz. enz. (1671-1689)

Wanneer Lodewijk XIV definitief beslist, Versailles tot middelpunt te maken en er niet alleen zijn geheele hof, maar het gansche regeeringsapparaat te huisvesten, dan blijkt het bestaande complex opnieuw veel te klein te zijn. Met de bevelen tot vergrooting treden dan de twee laatste bouwphasen in, die den tuingevel van Lodewijk XIII, ter lengte van nog geen 40 meter, zullen doen uitgroeien tot een van 580 meter met 375 vensters. (afb. 7). Van deze uitbreidingen en van het optrekken of vergrooten der dépendances is Jules Hardouin Mansart de bouwmeester. In chronologische volgorde is het aldus gegaan:

Eerst worden de vier paviljoens aan de voorzijde twee aan twee door vleugels verbonden (1671-1681). Hierin kwamen de ministeries¹⁾ en zij zullen als Aile nord des Ministres en Aile sud des Ministres bekend worden²⁾. Het groote voorplein tusschen deze twee gebouwen de ‘Cour des Ministres’ krijgt nog een tweede balustraden-paar om de niveauverschillen van het terrein daar ter plaatse beter op te vangen. (zie schema V). Blijven wij bij de nevengebouwen, dan krijgen we eerst de ‘Grande Ecurie’ en de ‘Petite Ecurie’, overigens beide even groot, geheel symmetrisch ten opzichte van de Avenue de Paris gebouwd van 1679 tot 1680 (beide 1685-'86 vergroot). Deze twee reusachtige bijgebouwen werden door Mansart gezet ter plaatse, waar de drie groote radiaal gerichte avenues op de ‘Place d'Armes’ samenkomen. Twee monumentale hôtels moesten er voor worden afgebroken, die de koning er zelf eertijds had laten bouwen voor den Duc de Noailles en den Comte de Lauzun, den beruchten favoriet van La Grande Mademoiselle, waarvan la Bruyère moet gezegd hebben: ‘il n'est pas permis de rêver, comme il a vécu’. (afb. 4,8).

Dan volgt het ‘Grand Commun’³⁾ (1682-1684), links van

1) Lod. XIV regeerde met verschillende ‘Conseils’ en ‘Secrétaires d'Etat’; men had het ‘Conseil d'Etat’, het ‘Conseil des dépêches’, het ‘Conseil royal des finances’, het ‘Conseil privé’ enz.

2) De ministers werden ook wel ‘Secrétaires d'Etat’ genoemd, zoodat men op oude teekeningen de bewuste vleugels afwisselend met beide benamingen aangeduid ziet.

3) Dans son ensemble, l'édifice, éclairé par cinq cents fenêtres, compte six cents pièces fermant à clef et plus de soixante appartements, sans parler d'un grand nombre de logements pour les gens de service.... on peut évaluer la population à 1500 habitants. Hier werd ook het eten bereid, behalve dat van den koning. Deze had zijn eigen keuken in het kasteel.... la ‘Viande du Roi’ n'a point à sortir du Château, quand elle est portéé chez Sa Majestée, précédée du maître d'hôtel avec son bâton, du gentilhomme-servant-panetier, du contrôleur-général, et escortée de tout le cortège qu'exige l'ancien cérémonial (Nolhac II, 114-115).

[p. t.o. 318]

Afb. 5 - Opvoering van de opera ‘Alceste’ van Lulli in de ‘Cour de Marbre’, tijdens de feesten van 1674; gravure van Lepautre

Afb. 6 - Versailles vanaf het Oosten, omtrent 1688 (verg. Sch. V), vóór den bouw v.d. Kapel van Mansart en de Cotte; anonyme schilderij (eigendom Koning v. Engeland). Op den voorgrond hertenjacht, daarachter het ‘Pièce d'eau des Suisses’, de weg naar St.-Cyr en de Oranjerie, geflankeerd door de ‘Trappen der honderd treden’

Afb. 7 - Versailles, tuingevel vanaf het ‘Parterre d'Eau’, na den bouw van de Kapel van Mansart en de Cotte, detail v.e. gravure v.J. Rigaud, ± 1735

[p. 319]

de Aile Sud des Ministres. En tegelijkertijd begint Mansart het geweldige werk van de nieuwe Orangerie, van de Aile du Midi du Château en van de Galerie des Glaces, die op het terras van Le Vau wordt geplaatst (afb. 6 en 7). Deze laatste verbouwing vond zijn oorsprong in het feit, dat Louis een ontvangruimte wenschte, grootscher dan waar ook gevonden werd en bovendien een directe verbinding van zijn Grands Appartements met die van de Koningin. Het terras echter blijkt niet voldoende lengte te hebben voor 's konings plan. En ziet nu, wat Mansart doet: het is, bouwkundig gesproken, bedrog, maar.... geniaal bedrog. Tusschen de twee avant-corps van Le Vau knelt hij een nieuwen gevel, met een vooruitspringende centrale middenpartij, maar tegelijkertijd breekt hij, inwendig, aan beide kanten een aantal vertrekken van Le Vau weg. De middenaccenten der vroegere vleugelpartijen komen zoo vóór de uiteinden van de Galerie des Glaces te liggen, en dezen, noch het middengevelaccent, zijn van binnen af te lezen, want de wand der zeventien vensters is in één rechte lijn gehouden¹⁾ (zie afb. 7).

Dat intusschen Mansart een meesterwerk van ruimteontwikkeling schiep weten wij. Geholpen door het genie van Lebrun ontstond de galerij, die hier te beschrijven overbodig is; het ging ons om het ontstaan ervan, dat minder bekend is, uitéén te zetten.

In dezelfde jaren, dat de spiegelgalerij ontstond (1678-'84) bouwde Mansart de enorme Aile du Midi (1678-'82) en daarna werd de Aile du Nord (begonnen 1684) onderhanden genomen. Silvestre geeft in zijn gravurenreeks een plattegrond van den toestand van 1684. We zien hierop nog de oude waterreservoirs, die noodig waren voor de fonteinen, op hun oorspronkelijke

1) In de benedenverdieping zijn de ruimten onder de oude hoekvertrekken nog overgebleven en kan men aan de ‘galerie basse’ de afmetingen van het vroeger daarboven gelegen terras nog nagaan. In den tuingevel vindt men bovendien de lengte daarvan nog terug tusschen de dubbelpilasters, die de hoeken van Le Vau's oude avantcorps verraden!

[p. 320]

plaats, daar waar later de binnenplaatsen van den Noordvleugel zullen komen. (schema V)

Over het park, de waterwerken, de menagerie en het Grand Trianon spreken wij hièr met opzet nog niet, om het ontwikkelingsbeeld niet te gecompliceerd en daardoor verwarrend te maken. Wel echter moge worden herinnerd aan de duizenden, die aan deze voortdurende uitbreidingen, aan de graafwerken, de grond verplaatsingen (die enorm waren), de fundeeringen en terrasvormingen, het bouwen en houwen, het modelleeren en bronsgieten, het smeden en vergulden en het schilderen werkten.

Twee-en-twintig duizend man waren dat in 1684; een jaar later zes-en-dertig duizend en bij voortduring zesduizend paarden. Het aantal bewoners wordt dan - alle bedienden inbegrepen - op zes tot acht duizend personen geschat. Millioenen en nog eens millioenen worden per jaar besteed: de Roi Soleil kende geen grenzen en honderden edellieden poogden een plaatsje in het kasteel te veroveren! Wie dan ook maar iets worden wilde, moèst in Versailles wonen. Daartoe verliet men gaarne zijn ruim landkasteel of zijn luxueuze hôtel in Parijs en verruilde dat voor ‘deux pièces obscures et mansardés où ne pénétraient l'air ni le jour’. (Saint-Simon).

De beroemde slotkapel is er dan altijd nog niet. Op de toekomstige plaats daarvan bouwt men juist een dienstvleugel en ter plaatse van den tegenwoordigen doorgang (met daarboven de Salon d'Hercule) lag de voorlaatste kapel - toen al de derde in 't kasteel - in den eenvoudigen vorm, die wij kennen uit zoo menig schilderij, dat in het paleismuseum bewaard wordt. Deze kapel verbindt dus het ‘lichaam’ van het kasteel met den Noordvleugel. Symmetrisch ervan wordt aan de Cour des Princes, een verbinding met den Zuidvleugel geformeerd.

En meer werk geschiedt nog inmiddels: behalve de stalgebouwen, het grand commun en de ministervleugels, de spiegelgalerij en de paleisvleugels, de oranjerie en de parkuitbreidingen, de menagerie en de vervanging van het ‘Trianon de porcelaine’ door het Grand Trianon, bouwt de koning St. Cyr voor de tweehonderdvijftig protégées van Madame de Maintenon en het kasteel Marly-le-Roi met zijn tuinen en paviljoenreeksen, om zich te kunnen terugtrekken ‘en petite compagnie’! En dat alles,

[p. t.o. 320]

Afb. 8 - Versailles aan de stadzijde, zooals Lodewijk XIV het heeft nagelaten in 1715, schilderij v. Denis Martin (Versailles)

[p. 321]

terwijl de staatsschuld hand over hand toeneemt en Louis in 1680 een tekort heeft van 48 millioen (gerekend in dièn tijd). Tevergeefs waarschuwt hem Colbert, die gebukt gaat onder 's konings grenzenlooze spilzucht. ‘Connaissez-vous comme moi, l'homme à qui nous avons affaire’, jammert de overwerkte minister ‘sa passion pour la représentation, pour tout genre de dépenses?’¹⁾ Zelfs wanneer hij den daarvoor toch zoo gevoeligen vorst de sarcastische gezegden van het Parijsche volk overbrengt, heeft dat geen resultaat.

In wanhoop sterft Colbert, wanneer de koning hem, geprikkeld door de herhaalde aanmaningen tot zuinigheid, scherp bejegent. Alles kan hij verdragen, de ongenade van den Roi Soleil niet! (1683).

1) Lenotre. Versailles aux temps des rois. p. 77.

VII. De kapel van J.H. Mansart en Robert de Cotte (1699-1710)

We naderen het eeuwjaar: 1700. Bijna veertig jaar had de koning aan Versailles gebouwd; hij was er een en zestig geworden, had in dien tijd het kasteel of de directe omgeving ervan nauwelijks zonder stellingen gezien, wist van de armoede onder 't volk en dan tòch gaat hij wéér tot een groote wijziging over, de laatste onder zijn regeering: in 1699 krijgt Mansart de opdracht een nieuwe kapel te bouwen. Zoo ontstaat de hooge, van binnen zoo ongeloofelijk rijpe en gave slotkerk, na Mansarts dood door Robert de Cotte voltooid, die kerk die als een lansstoot boven de breede, horizontale legering der tuingevelmassa's uitsteekt (afb. 7)

Geweldig op zichzelf, prachtig ook van uitwendige plastiek, is de kapel schrijnend disharmonisch in 't geheel en daarom in zekeren zin ook onbegrijpelijk van den architect zoowel als van den vorst.

Als eindelijk dit werk voltooid is (afb. 8), is de staatskas meer dan leeg. De vreeselijke winter van 1709, met zijn onbeschrijfelijke koude heeft het graan en defruitboomen en de dieren in 't veld doen vergaan²⁾ ‘Le peuple souffrait et commençait à ne

2) Het was het jaar, waarin in het kasteel de wijn op tafel bevroren in de karaffen stond. Zie ook: de Torcy, ‘Etat de la France en 1709’ (Ebeling, Louis XIV, II, 107).

[p. 322]

plus souffrir patiemment’, schrijft een tijdgenoot¹⁾. En een ander bericht: ‘.... les pauvres se meurent, mais les riches prennent leurs places et deviennent pauvres’. Wel had nu de koning een luisterrijke kapel om te bidden, maar stond hij open voor de nooden van zijn volk? ‘Le roi ne manque pas une station, ni une abstinence’, klaagt zelfs Madame de Maintenon, ‘mais il ne comprendra pas qu'il faut s'humilier et prendre l'esprit d'une vraie pénitence’²⁾.

Nog altijd gevoelt hij zich den halfgod, maar dan treft hem slag na slag. Zoo groot als de glorie is geweest, die het lot hem deelachtig deed worden, zoo diep is nu het leed, dat hij te dragen krijgt. Niet alleen zijn Europeesche heerscherspositie ziet hij verloren gaan, niet alleen weet hij Frankrijk volslagen verarmd en uitgeput, doch in de vijf jaren, die den ouden monarch nog resten ziet hij tevens zijn zoon sterven, den Grand Dauphin en in het jaar daarna, binnen vier weken, den tweeden kroonprins, den Duc de Bourgogne, diens vrouw èn hun oudsten zoon, den derden dauphin!

Zijn het ziekten geweest of waren het vergiftigingen, gelijk de anti-Orleanskliek wilde doen gelooven, Philippe, den toekomstigen regent met den vinger aanwijzend! Hoe het zij, de dokters stonden machteloos; met hun aderlaten en hun purgeeren konden zij zoon, noch kleinzoon, noch achterkleinzoon redden...

Madame de Ventadour echter nam het tweede achterkleinkind van den ouden Lodewijk uit de wieg en verdween er mee uit het kasteel, om het te redden uit de handen der discussiëerende heelmeesters....

Als Lodewijk XV zou deze kleine duc d'Anjou eens het bouwwerk van zijn overgrootvader bewonen en hij zou het laten.... verbouwen, omdat hij in dit meest majestueuze, dit meest grootsche paleis van de wereld, geen woon-vertrekken kon vinden voor zich en zijn gezin!

J.H. Plantenga

1) Duchesse d'Aumale (Ebeling, Louis XIV, II, 112).

2) Boulenger: Le grand Siècle, p. 250.

[p. *1]

I

II

III

[p. *2]

IV

V

VI

[p. *3]

VII

VIII

I.	1624		Eerste vorm v.h. slot van Lodewijk XIII. architect onbekend.
II.	1631	'34	Uitbreiding v.h. slot van Lodewijk XIII. architect onbekend.
III.	1661	'64	Eerste uitbreiding onder Lodewijk XIV, arch. Louis le Vau
IV.	1668	'71	Tweede uitbreiding onder Lodewijk XIV, arch. Louis le Vau
V.	1671	'89.	Derde uitbreiding onder Lodewijk XIV, arch. J.H. Mansart
			het schema geeft den stand van het werk weer in 1684
VI.	1699	1710.	Vierde uitbreiding onder Lodewijk XIV, arch. Mansart en Decotte: de Kapel
			Vanaf 1730. Eerste uitbreiding onder Lodewijk XV, arch. A.J. Gabriel: het inbouwen v.d. ‘Petits Appartements’
	1753	'70.	Tweede uitbreiding onder Lodewijk XV, arch. A.J. Gabriel
	1771	'73.	Derde uitbreiding onder Lodewijk XV, begin Grand Project v. Gabriel
	1810	'20.	Tijdens Napoleon I en Lodewijk XVIII: pavillon Dufour
			Dit schema geeft den bestaanden toestand weer
VII.	1771	...	Ontwerp v. A.J. Gabriel v. één v.d. ‘Grands Projets’ v. Lodewijk XV
VIII.	1780	...	Ontwerp v. A.F. Peyre v. d. ‘voltooiing’ van Versailles, onder Lodewijk XVI