De Gids. Jaargang 103

[p. 96]

Dramatische kroniek

Klassieke Voorstellingen

De ervaring die men in den loop der jaren bij de schaarse klassieke tooneelvoorstellingen opdoet is wel vooral deze, dat het klassieke tooneel zoo verbijsterend jong en acuteel is.

Niet acuteel in den zin dat er een toevallig in het hedendaagsche leven veel besproken onderwerp behandeld wordt, of dat, als in Schiller's ‘Don Carlos’, de actueele strijd tusschen vrijheid van gedachte en absolute macht gevoerd wordt; maar actueel in een dieperen zin, namelijk doordat die strijd boven het alledaagsche wordt opgevoerd en in grooter verhoudingen gerangschikt; dat menschelijke gevoelens, karakters en verhoudingen vertoond werden in een grooter stijl dan die uit het alledaagsche actueele van onzen tijd te winnen is.

Het klassieke is nu eenmaal niet dat wat in zijn tijd schoon was en voor enkelen met historischen en artistieken aanleg nog steeds als schoon blijft te genieten; het is wel degelijk de samenvatting van de hoogste menschelijke waarden in den helderst mogelijken vorm, en als zoodanig hangt de waardeering van den toeschouwer wellicht meer af van den aard en diepte van zijn levenservaring dan van een artistieke of historische voorbereiding.

Het is een bij den acteur bekend feit dat menige Shakespeareopvoering, en zeker die van de blijspelen, levendiger ontvangen en ervaren wordt door het publiek van een volksvoorstelling, dan door het overmatig critisch en intellectueele publiek der premières, dat vooral de clownerie flauw en verouderd vindt; het is opmerkelijk dat Sheridan's ‘School for Scandal’ dit seizoen tot een der successen kon worden, juist voor het critischer en intellectueeler publiek dat hier min of meer zijn eigen sfeer terug-

[p. 97]

vindt, die in het stuk gehekeld wordt. En het is even opmerkelijk dat het, in de opvoeringen van ‘Don Carlos’, de groote moeilijkheid voor den acteur bleek om, met de sfeer van het stuk, boven het alledaagsche te stijgen, en de moeilijkheid voor den toeschouwer om, door Schiller's taal heen, te verstaan wat hier te verstaan wordt gegeven.

Ik bedoel daarmee te zeggen dat de levenservaring van het ongeletterd publiek van een volksvoorstelling de beste klankbodem blijkt voor een Shakespeare-blijspel; die van een societypubliek de beste voor een ‘School for Scandal’, en dat Schiller's ‘Don Carlos’, wat dit betreft, het vermoedelijk het moeilijkst had, waar het de groote figuren van een verheven menschelijkheid teekent, een stijl en sfeer waarin èn spelers, èn publiek het minst ervaren zijn.

Immers, beiden zijn hoofdzakelijk opgevoed bij klucht, blijspel, en burgerlijk tooneelspel. Royaard's groote klassieke repertoire, enkele van Saalborn's Shakespeare-opvoeringen, en andere waardeerbare klassieke voorstellingen, ze zijn intermezzo's in de tooneelhistorie der laatste halve eeuw. De kunst van het verzenzeggen, grondslag van ieder klassiek repertoire is in verval, de groote tragische speelstijl niet minder.

In de - het zij allereerst gezegd, zeer waardeerbare ‘Don Carlos’-opvoering van het Nederlandsch Tooneel - zijn de zwakkere plekken karakteristiek voor deze huidige zwakheid van ons tooneel.

Neem bijvoorbeeld van Dalsums koning Philips; een terstond, in de eerste scènes sterk en prachtig opgezette figuur: een vorst; achterdochtig; belaagd door intriges; lijdend en bezeten door zijn koninklijken plicht. Nu krijgt men het tafereel in het slaapvertrek, waar hij, gekweld door laster en achterdocht jegens zijn gemalin, meer mensch dan heerscher wordt. Hier laat van Dalsum zijn vorstelijke Philips min of meer los, en speelt, met zijn in wezen sterk romantischen aanleg, een door twijfel gekwelden mensch, die meer van Dalsum dan Philips is, en die, om het parodoxaal te zeggen, ook Macbeth of Othello zijn kon.

De groote stijl van den inzet is niet volgehouden, de vorm bezwijkt onder den gevoelsdrang; het is wat Diderot in zijn ‘Paradoxe du Comédien’ als de slechte manier van tooneelspelen brandmerkt. Ik voor mij voel bij zulk een scène den on-

[p. 98]

aangenamen indruk alsof ik bij toeval een deur geopend zag, waarachter ik, hetzij Philips den Tweeden, het zij van Dalsum particulier in tranen zou aantreffen. Waarbij het de eerste reactie van ieder behoorlijk mensch is, zulk een deur terstond weer te sluiten....

Wij hebben met het particuliere leven der figuren op het tooneel niets te maken, voor zoover het geen tooneel is; ware het anders, iedere deur waarachter zich in het leven een tragische scène afspeelt ware die van een theater. De tooneelspeler is de mensch niet, die hij vertoont; hij vertoont hem. Hij is in een andere sfeer dan die der alledaagsche werkelijkheid; in die van de verhoogde, gezuiverde, in ieder geval andere realiteit van het tooneel.

Nu is het tevens merkwaardig dat, als men de eerste opvoering van den ‘Don Carlos’ te Arnhem vergelijkt met die van de latere te Amsterdam, deze breuk in de rol veel minder sterk is geworden; dat pleit voor onze waarheid. Men heeft zich ingespeeld, de stijl is ietwat vertrouwder geworden: de verhevenheid van Schiller's figuren leeft feller, in beheerschter vorm; er is een schrede gezet op den weg van burgerlijk tooneel tot tragedie en tragischen stijl.

Om op dien weg te vorderen, zal er meer klassiek repertoire gespeeld moeten worden; de hoogste leerschool voor den acteur, de eenige of nagenoeg eenige wijze om een kern van uitgelezen toeschouwers weer in het theater te brengen: groot tooneelspel in groote situaties.

Om bij Don Carlos te blijven: de titelrol is nooit de dankbaarste van het stuk geweest; Schiller's zwakke prins, historisch volkomen onverantwoord, wordt weldra slechts een tegenspeler van zijn ideale figuur, markies Posa; die op zijn beurt ondergaat aan zijn liefde voor dezen zwakkeling, gelijk overigens, als men het wel bedenkt alle menschelijkheid hier de nederlaag lijden moet tegenover het star gezag van staat en religie, gelijk overigens Oedipus en zoo menige tragische held. Het komt er namelijk in de tragedie niet op aan dat de mensch de nederlaag lijdt, maar dat hij groot is in zijn nederlaag; zoodat men zijn maat kan meten aan wetten, eeuwiger dan hij. Om het banaal te zeggen: in het blijspel pleegt alles terecht te komen, en de kleine katharsis, de

[p. 99]

zuivering en bevrediging ligt hierin dat de figuren de kleine ingewikkelde Gordiaansche knoop der intrige met list en liefde ontknoopen, een - let wel! - veelal kunstmatige ontknooping, waarbij de auteur een handje helpt. In de tragedie, die de groote katharsis behoeft, komen de dingen alleen in een hoogeren zin terecht, men bespeurt om zoo te zeggen het eeuwig vlechtwerk van den Gordiaanschen knoop dat alleen door hoogere machten te ontbinden is, de mensch gaat onder aan zijn grootheid, waar in het blijspel een beminnelijke muze hem redt. En welke les zou voor onzen tijd meer waard zijn, dan dat men groot kan zijn, al verliest men het wereldsch spel? Men ziet in dezen tijd deze strekking, bij gebrek aan tragedies, tot zelfs in het blijspel doordringen; het best bewijs van haar waarde.

Tenslotte nog dit: in de alleszins waardeerbare opvoering van den DonCarlos, rijk en goed van decor en kleedij, gelijk het past, want de toeschouwer verlangt nog altijd terecht een rijke ensceneering waar menschen en koningen hun groote avonturen beleven -, ziet men een streven om van het burgerlijk tooneel tot grooter stijl te geraken.

Ten deele - zij het in onderdeelen en bijfiguren - slaagt dat niet door van Dalsum's neiging om menschelijkheid en stijl te verwarren. Men zie twee figuren, Alva en vooral de prinses van Eboli, een moeilijk te ontwarren rol. Alva behoort ongetwijfeld, met den biechtvader des konings, tot de groep der intriganten. Hij bleef in deze opvoering pompeus en zonder allure, er was hem door de regie geen karakter verleend. De prinses van Eboli is min of meer de schakel tusschen de intriganten-groep en de idealisten (koningin, Posa, Carlos, Lerna). Ze bleef onbegrijpelijk, in deze opvoering. Van Dalsum's regie is, in zulk een twijfelachtig geval, niet karakterbeeldend; waarschijnlijk zou de figuur toch meer spreken, indien men ze inzette als intrigante en ze onder den grooten gang van zaken allengs tot dieper besef deed overgaan. Posa's woorden over haar gevaarlijkheid, die tenslotte den algeheelen keer der handeling beheerschen, dienen hier beslissend te zijn; Carlos' vergissing in deze vrouw dient zijn zwakte te teekenen: wat hij van de prinses Eboli maakt zal een regisseur altijd teekenen. Als Lerna, de getrouwe, is de prinses Eboli, de ontrouwe, een der kleine spillen waarom het drama draait, en men mag hier zeggen, een bijna verwaarloosde spil.

[p. 100]

Indien men mij wel wil begrijpen, blijft, bij al deze bedenkingen, de Don Carlos een opvoering die men gezien dient te hebben.

En zoo dient men ook de School for Scandal gezien te hebben. Sheridan is hier een nakomer van Molière en een voorlooper van Wilde en menige moderne comedie, de grootvader van Noel Coward, en al de vrijgevochten kleinkinderen van het hedendaagsche Engelsche tooneel. Hij hekelt de laster in de beste kringen zooals alleen hij ze hekelen kan die gelasterd heeft en belasterd is. Men lacht bij hem den wreeden en zelfs hatelijken lach van Molière om zijn medemenschen, en dus om zichzelf, en niet den milden modieuzen glimlach van vele moderne blijspelen; dit is een ‘comédie de moeurs’, een zede-spel, waarin Sheridan zijn tijd een zeer heldere en onverbiddelijke spiegel voorhoudt. Een spiegel, zoo helder, dat men er onzen tijd ook nog in ziet, aangezien de laster door de School for Scandal niet is uitgestorven. Het tooneel kan op zijn tijd kastijden en hekelen; het doet dat hier, speelsch en wreed, met een klassieke allure: het zou, tenaastenbij in oud Grieksch costuum of in moderne kleedij gespeeld kunnen worden: dat teekent de School for Scandal als een der groote comedies uit de groote school. Kunstmatiger, eer een spel van types dan van karakters; ondergeschikt aan Molière dus, die karakterbeelder is; gemakkelijker te spelen. Maar welk een kostelijk stuk tooneel, dat, als Gil Blas, tenslotte langs den natuurlijken weg zoo beu wordt van zijn eigen zonden, dat hij deugdzaam wordt en de aloude les leert dat een bekeerd zondaar meer waard is dan een te vlugge heilige, of, om het anders te zeggen, dat de ware moraal geboren wordt uit de kennis, en daarmede uit de afkeer van het kwaad. De opvoering van het Residentie-Tooneel doet ons J. de Meester opnieuw kennen als een onzer beste jonge regisseurs. Men zou over details kunnen twisten, maar zooals het gegeven is: bitter, smakelijk, verdorven en desondanks zuiver en hekelend, is de toon zeer juist getroffen, schrijnend en amusant; merkwaardig verwant aan een modern sentiment dat de feilen ziet en ze niet weet te herstellen, voortreffelijk theater dat wellicht niemand in dit stuk zoo perfect speelt als die in haar beste rollen perfecte comédienne, Fie Carelsen.

Overigens leert het succes der opvoering ons dat het publiek,

[p. 101]

ook in onzen tijd, of wèèr in onzen tijd, gaarne geneigd is hard en wreed te lachen over zijn eigen gebreken. Mag men daaruit opmaken dat het beu is van het geflikflooi van menige moderne comedie en film? Het zou een te fraai compliment zijn aan de klassieke comedie en het moderne publiek. Maar toch, de scherpte van de klassieke katharsis en de hekeling van de comédie de meurs blijken zich te blijven doen gelden. Dat zegt zeer veel, in een onzekere tijd....

J.W.F. Werumeus Buning