De Gids. Jaargang 102

[p. 185]

Aanteekeningen en opmerkingen

De Nieuw-Amsterdam

‘Nieuw-Amsterdam’ uitgegeven door de Directie v.d. Holl. Am. lijn, Enschedé, Haarlem.
‘Nieuw-Amsterdam Nummer’, Elsevier. Mei '38.
De ‘Nieuw-Amsterdam’ in ‘De 8 en Opbouw’ Juni '38.
‘A fleeting palace of art’. Studio. Juli '38.

Nu de Nieuw-Amsterdam reeds verscheidene reizen achter den rug heeft, eenige malen te bezichtigen is geweest en men met verschillende personen heeft kunnen spreken, die er een kortere of langere reis mee hebben gemaakt, loont het de moeite over deze uiterst belangrijke manifestatie van Nederlandsch kunnen en over de publicaties, die daaraan zijn gewijd, enkele aanteekeningen en opmerkingen te maken. Laat het direct gezegd zijn: hoe men ook over verschillende onderdeelen moge denken, daar valt zeer zeker belangrijk meer te loven dan te laken! En wel allereerst door den opzet.

Was voor nog geen dertig jaar een schip, zooals meestentijds toen ook nog een stad, een samenraapsel van stijlimitaties, waarbij, met overslaan misschien van de Middeleeuwen, alle vroegere kunstperioden werden doorloopen, van Grieksch en Romeinsch tot en met barok en rococo, was daarna een schip een object, gegeven aan één ‘soliede en ervaren firma’, gelijk de horribele Statendam in 1929 aan Mutters, waarbij eenige aesthetische verantwoordelijkheid nog verder was te zoeken, de Nieuw-Amsterdam is een schip geworden, waarvan de afwerking door de directie in handen werd gelegd van een aantal personen, die ieder op het gebied der binnenhuiskunst een naam hadden te verliezen.

[p. 186]

Dat de opdrachten in dezen vorm aldus niet van meet of aan bedoeld waren, zullen velen zich uit vroeger berichten herinneren. Noteeren wij nog even in 't kort den gang van zaken. Aan het bureau Brinkman en van der Vlugt werd door het bestuur van de Holland-Amerikalijn het maken van een avant-projet opgedragen. Wat daaraan aan besprekingen in den boezem van het bestuur moet zijn voorafgegaan is uiteraard een interne kwestie, doch zoo goed als elders zullen ook hier wel reactionaire weerstanden te overwinnen zijn geweest. Hoe het ook zij, het bovengenoemde bericht vervulde alle jongeren met het blijde gevoel: daar is een overwinning behaald.

Toen, plotseling, stierf van der Vlugt. Verslagenheid heerschte bij degenen, die de H.A.L. zoo erkentelijk waren geweest voor hun keuze. Wat zou er nu gebeuren; zou men, nu de tijd neep, dan toch weer bij een ‘firma met scheepservaring’ aankloppen? Neen, ook toen versaagde de directie niet: zij vond in een harer directeuren, den heer W.H. de Monchy den man, die, met bekende binnenhuisarchitecten en hun medewerkers, tezamen omtrent een zeventig in aantal, op den ingeslagen weg durfde voort te gaan. Dat was de tweede overwinning! Met den dood van van der Vlugt was uitteraard een sterke eenheid in commando verloren gegaan, wat velen betreurden en anderen een aanwinst noemden, maar hoe dan ook, men kwam in ieder geval niet in het oude vaarwater terug: vele jongeren kregen een kans, gelijk dat ongetwijfeld ook bij het leven van van der Vlugt het geval zou zijn geweest en zoo werd de Nieuw-Amsterdam een manifestatie en een mijlpaal in de geschiedenis onzer binnenhuiskunst en van de sierende kunsten van ons land. Dat een koninklijke onderscheiding daarvoor aan den heer de Monchy niet is uitgebleven zal velen van harte hebben verheugd.

De kunst van samenvoegen van dirigeeren en coördineeren van kunstenaars en kunstwerken; ziedaar wat de heer de Monchy moest presteeren. Voorwaar geen eenvoudige taak.

Allereerst moest het orkest worden samengesteld: wie zouden de spelers zijn, wie aan de voorste lessenaars zitten, wie een bescheidener plaats krijgen? In hoeverre waren virtuositeit en solistendom toegelaten of zelfs vereischt, aan hoevelen moesten obligaatpartijen worden toegewezen?

Figuren van wel zeer diverse pluimage werden tenslotte ge-

[p. 187]

kozen. Men zette slechts de volgende namen achtereen: Wijdeveld en Oud, Semey en Spanjaard, Colette en Campendonk, Röling en Reyer Stolk, Rädeker en de gebroeders Brom.

Intusschen, men kan zeggen, dat een sterk dirigeertalent al deze krachten toch heeft doen samenwerken op een zeer te loven wijze. Te bedenken heeft men - en dat is weleens vergeten in sommige kritieken - dat de beoordeelaar van het schip aan de wal, snel achter elkander verschillende ruimten bezoekt, welke in feite de passagier, die immers inschrijft voor één klasse, nooit allen tijdens zijn overtocht als verblijfplaats dienen.

De zaak is zóó te stellen: Indien men passagier is van de hutklasse (1e klasse) vindt men dan voor zich een groep ruimten, die bij alle geboden afwisseling toch een zekere eenheid vormen? En die vraag heeft men zich te herhalen voor de Toeristenklasse (2e klasse) en voor de derde klasse. En dan zal men die vragen vrijwel volmondig voor de tweede en derde klasse kunnen beamen niet alleen, maar men zal ook die ruimten van die twee lagere klassen het meest kunnen waardeeren. Want het is met de Nieuw-Amsterdam gegaan als met zoovele gebouwen ook: daar waar men 't soberst moest zijn, is men 't best geslaagd. En is in die ‘lagere’ regionen J.J.P. Oud zeker de sterkste figuur, in de ‘hoogere’ is Wijdeveld, ondanks plaatselijk verdienstelijk werk, zeer zeker de zwakste.

Van Wijdeveld werd in ‘Elsevier’ o.i. terecht gezegd: ‘Men moet het (werk van de Grand Hall) niet te kritisch bezien.’ Tooveren kan Wijdeveld zeker, spelen met fantazieën, zooals hij het kan met woorden. Maar doorvoeren, sterk en onverbiddelijk, beheerscht en verantwoord, zooals Oud in de toeristenklasse? Dat zeer zeker niet!

Daar is allereerst die akelige trap van Wijdeveld, een survival van de z.g. ‘Amsterdamsche School’ veel te zwaar voor de sterkgebonden minimummaten van een schip, donker en domdoodloopend tegen somber hout, waar - naar werd gezegd - van der Vlugt nog één en al doorzicht en openheid had geprojecteerd. En dan de Grand Hall. Ook hier weer een ‘gooi’ naar iets, maar geen doorwerken; een ‘gooi’ trouwens, die zich zeker niet had laten verwezenlijken in den zoo kort toegemeten tijd als er lag tusschen eerste schetsen en den geëischten datum van oplevering.

[p. 188]

Merkwaardigerwijze noemt de ‘Studio’ van Juli j.l. den ontwerper van deze ruimte ‘one of those forward looking architects, who combine the enthousiasm of the dreamer and the ability of the practical man.’

De droomer van schoone hallucinaties, die Wijdeveld inderdaad is, droomde zich een mat-zilveren omhulling voor een uitgelezen gezelschap in de kostbaarste avondtoiletten. Met grijze stof, geslepen glazen en een zilveren plafond zou dat alles te bereiken zijn. Doch de figuren der geslepen glazen sneed een promenadedek in tweeën en Rädeker, hoe kundig ook en hoe diep soms, kon het gedroomde plafond, waarvan gezegd is, dat Michelangelo er veel voorstudie voor zou noodig gehad hebben, ook niet in een vloek en een zucht tot stand brengen. Geven de in projectie van onderen gefotografeerde details nog eenige illusie, in werkelijkheid kwam er weinig of niets van het totaalaspect terecht. Dat het zoo moést loopen, dat begreep de droomer Wijdeveld niet, en daardoor werd deze ruimte, de z.g. ‘shipstriumph’ wel de minst geslaagde van de geheele Nieuw-Amsterdam.

Zooals over de keuze van Wijdeveld kan men zich over die van Semey ook slechts in beperkte mate verheugen. Niet dat zij medewerkten, maar dat hen zóó belangrijke ruimten werden opgedragen. Zij zullen er beiden ongetwijfeld niet tegen op hebben gezien. Beide zijn virtuoos, beide kennen ongetwijfeld minder den ootmoed en den twijfel die belangrijker figuren op den duur dieper en rijker maakt.

Ook bij Semey is wat eenvoudiger bedoeld is eenvoudiger gehouden en.... beter gelukt. Wij denken hier aan de touristenklasse-eetzaal tegenover de kajuitklasse-dito, aan de reliëfs van Bus en de in toon gehouden paneelen van Gidding tegenover, in de ‘hoogere’ regionen, het ter plaatse nauwelijks te waardeeren gobelin van de Moor en de glasschilderingen van Nicolaas, een onbegrijpelijke combinatie en een ‘teveel’ dat geheel uit den toon van het interieur valt.

Op dit thema zou men kunnen doorpreludeeren: de kleinere ruimten van Wijdeveld, vooral zijn bar, zijn lees- en zijn bridgezaal zijn veel gelukkiger dan de hoofdruimten. De beschilderingen in geringer formaat, waarbij wij allereerst denken aan 't werk van Campendonk, van Reyer Stolk, van v.d. Wilt en van Colette

[p. 189]

zijn veel en veel beter dan de enorme paard- en menschvizioenen van Röling, de figuurtjes van Wezelaar en Nell Klaassen beter dan de onbegrijpelijk oppervlakkige radiatorplaten van Rädeker.

Treffen doen naast Oud, Spanjaard, van Ravesteyn, Mevr. de Boer en C.J. Engelen, (waarom kreeg Wouda, naast één enkele luxe hut geen grootere ruimten toebedeeld?) en vele van hun medewerkers, waarvan hier alle namen te noemen niet noodig is. Hiervoor kan men de geïllustreerde uitgaven bekijken, al bergen ook die weer een bezwaar. Feitelijk zijn verschillende bezoeken aan de Nieuw-Amsterdam zelf noodzakelijk om tot een juiste beoordeeling te komen. Of liever nog een reis, want ook aan de wal toonen zich de ruimten niet in hun gebruik, ziet men de eetzalen niet met de reflex der gedekte tafels, die rookzalen van Eschauzier, Oud en Spanjaard niet in de daar bedoelde atmosfeer....

Vier aan de Nieuw-Amsterdam gewijde uitgaven noemden wij hierboven: In ‘Elsevier’ van Mei, ‘de 8 en opbouw’ van Juni en de Studio van Juli, zijn, met een serie foto's, een aantal beschouwingen, waarvan sommigen elkaar lijnrecht tegenspreken, over het nieuwe schip ten beste geveven.

In een eigen uitgave tenslotte, verzorgd door Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem, heeft de directie van de H.-A.L. haar nieuwste aanwinst willen bekendmaken. Zoo smaakvol als veel is aan boord van de Nieuw-Amsterdam, zoo smakeloos is deze uitgave. Wel in geen jaren hebben we zoo iets rommeligs en rammelends gezien als dit gedenkboek, waarin, zooals vermeld staat, met boekdruk, offsetdruk, koperdiepdruk en stempeldruk is gewerkt op - kan men er aan toevoegen - wit, groen, grijs, bruin en geel papier, met aquarel waar men foto zou verwachten (machinekamer) en een plaatsing bijéén van stukken, die als karakter, kleur en opvatting wel het sterkst disharmonieeren (de schelle kleuren van Piet Worm naast de zachte tinten van Gidding; het mooie decoratieve paneel van v.d. Wilt naast de naturalistische landschappen van Chabot en Bieling, enz.). Waarom deze zinlooze rhapsodie, die noch van het schip, noch van de proporties der onderdeelen eenig begrip geeft?

Een reeks van groote, sterke interieur-foto's, ieder vergezeld desnoods van enkele details in klein formaat, maar vooral ook:

[p. 190]

een aantal foto's van de dekken, van de stuurhut, van het mechanische gedeelte. Want tenslotte is men toch.... aan boord van een schip. Wat menig reiziger nauwelijks zal bemerken.

Inderdaad, bijna geheel voorbij is de periode van 't zeilen; het is nu de tijd der ‘letzten Segelschiffe’. Met 45.000 eieren, 40 koeien en 25 kalveren heeft men geen last meer van de oude zeemansziekten: daar zijn nu vitaminen genoeg aan boord! Met 15.000 liter bier lijdt men geen dorst; niet één van de 126.000 handdoeken is noodig om een arm te verbinden van een man, die uit de mast viel; niemand klimt er meer in. Lang voor deze romantiek, die Heinrich Hauser zoo treffend vastlegde, ter kimme neeg, begon het varen met mechanisch voortbewogen schepen, doch hoe moest men zich gaandeweg daaraan aanpassen. Kostelijk en leerrijk zijn daarvoor de afbeeldingen, door ‘de 8 en opbouw’ overgenomen uit Mulach's boek ‘die Schiffahrt im Bild’. Daaraan ziet men welk een evolutie vanaf omtrent 1880 zich moest voltrekken om te komen tot dat wat de Nieuw-Amsterdam nu inderdaad is. Aan de eer, die de H.A.L. daarmede heeft ingelegd, doen de bovenaangegeven bezwaren niets af. De Nieuw-Amsterdam heeft velen beter dan eenig gebouw het besef gebracht, dat Nederland krachten bezit, die, mits gedirigeerd door een persoonlijkheid, die die opperleiding waardig is, kunnen samenwerken en die iets kunnen leveren, waarvoor ons kleine land zich wel allerminst behoeft te schamen.

J.H. Plantenga