De Gids. Jaargang 102

[p. 128]

Bibliographie

Jonkvrouwe Dr. C.H. de Jonge, Paulus Moreelse, portret en genreschilder te Utrecht. - Assen, van Gorcum en Comp. N.V., 1938.

In de laatste decennia bleek de 16de eeuwsche kunst dezer lage landen, met haar ingewikkeld complex van werkzame krachten, meer en meer het veld voor interessante onderzoekingen. Zoo ergens dan beteekende hier het scheppen van orde - een van de eerste eischen voor de kunstgeschiedenis! - een niet slechts moeilijk doch bovenal subtiel werk. Daarbij heeft de belangstelling der jongere kunsthistorici zich in zekere mate afgekeerd van de Gouden eeuw. Eerst werd door enkele buitenlanders aandacht aan verschillende figuren van dit tijdvak geschonken. Spoedig daarna kwamen onze eigen geleerden. Vogelsang hield in 1922 een opwekkend pleidooi voor ‘eerherstel’ der romanisten (Schilderkunst en Rederijkerij), terwijl onze vaderlandsche litteratuur met verschillende belangrijke studies, als die van Hoogewerff, Lindemann, Van Regteren-Altena, De Vries, de Van Gelders e.a. werd verrijkt. En thans komt freule de Jonge, de Utrechtsche historica, de Nederlandsche kunstwetenschap aanvullen met een, ook naar het uiterlijk, bijzonder verzorgde monografie over een der interessantste portreten genreschilders uit Utrecht, Paulus Moreelse, die leefde van 1571 tot 1638. Een schilder dus wiens kunst belangrijke verbindingen heeft naar twee kanten, die als het ware een van de schakels vormt tusschen de 16de en de 17de eeuw. Een vluchtigen blik op den inhoud van het boek toont ons al dadelijk een poging tot persoonsuitbeelding in grooten stijl. Blijkens haar inleiding moet de schrijfster bij de samenstelling hebben gedacht aan voornamelijk twee categorieën van lezers, nl. de belangstellende kunstliefhebbers en de wetenschappelijke onderzoekers. Voor de eersten zullen waarschijnlijk de levensbeschrijving en het samenvattende hoofdstuk over Moreelse's plaats in de Nederlandsche kunst bedoeld zijn, voor de laatsten de op nauwkeurig archief-onderzoek steunende mededeelingen over den schilder en zijn werk en vooral de zeer uitvoerige beschrijvende catalogus. Hoewel deze scheiding naar de belangstelling in de kunstgeschiedenis niet ongebruikelijk is, nl. het plaatsen van den niet-wetenschappelijken, vooral voor het kunstwerk ontvankelijken, beschouwer tegenover den wetenschappelijken specialist, acht ik een dergelijke indeeling niet slechts te simplistisch, maar bovenal onjuist. Want de z.g. ‘complete’ kunsthistoricus, die bij zijn wetenschappelijke objectiviteit niet bovendien van de gave der intuïtie blijk geeft, zal steeds aan den buitenkant van 's kunstenaars werk en wezen blijven. Men vergete toch nooit, dat het bij bestudeering van oude zoowel als moderne kunst altijd gaat om het kunstwerk zelf.

[p. 129]

Deze opmerkingen zijn niet zoozeer bedoeld tegen het werk van freule de Jonge, als wel om een algemeen verschijnsel aan te duiden, dat echter ook aan haar arbeid niet vreemd is. Haar boek, dat mede resultaat zal zijn van haar reeds zoo verdienstelijke onderzoekingen op het gebied der Utrechtsche schilderkunst, kan men echter degelijken en doorwerkten arbeid noemen, die zeker niet in een amerijtje bij elkaar werd geschreven.

Beschrijving van het leven en het oeuvre van den kunstenaar, gesteund door nauwkeurig onderzoek der archivalia, beschouwingen over het werk der leerlingen en der zoons, over z.g. apocriefe Moreelses, verder de bijlagen, registers en litteratuur, het is alles met talent en beheersching van de niet eenvoudige stof door freule de Jonge te boek gesteld. Haar op den voet te volgen is natuurlijk onmogelijk, maar wat zij aan opmerkingen van nauwkeurig beschrijvenden en stijlcritischen aard laat voorafgaan aan een slotzin als deze uit haar tweede hoofdstuk - ‘Volgt men Moreelse's werken met internationale opvatting en compositie, dan blijkt, dat hij aanvankelijk in zijn leertijd door de Italiaansche en vooral door de Venetiaansche kunst is beinvloed geworden, terwijl in later jaren zijn schilderijen een verwantschap met de Vlaamsche kunst vertoonen, waarvan een persoonlijkheid als Rubens vanzelfsprekend het middelpunt vormde.’ - bewijst hoe doordacht en doorwerkt haar studie over dezen gratievollen Utrechtenaar is geworden.

Hoe moeilijk het is den hoofdpersoon, met wien men zich zoo vertrouwd heeft gemaakt, ook - en dan zonder overschatting - in het wijder verband van tijd en leven te zien, bewijst hoofdstuk IV, Paulus Moreelse en de kunst van zijn tijd, dat, hoeveel goede opmerkingen het ook moge bevatten, toch hier en daar wat simplistisch over de tijdverbanden en waardeerings-normen heenglijdt. Een opvatting, als zou de groei van een ‘nationaal realisme’ de Hollandsche schilderkunst uit de Gouden eeuw ‘onafhankelijk en wereldberoemd’ hebben gemaakt, houdt m.i. te weinig rekening, ten eerste, met de moeilijkheid dergelijke dingen in zoo verkorten vorm voldoende duidelijk samen te vatten, en, ten tweede, met de nog talrijke Italiaansche en andere vreemde invloeden, die telkens in de 17de eeuw weer naar voren komen. Met de gedachte aan de prachtige objectieve portretten van de 16de eeuw (Gossart, Orley, Scorel, Moro, de Amsterdammers e.a.) zou ik Moreelse's evolutie anders willen verklaren dan als een groei van het academisch Italianisme naar de latere realistische portretkunst (als hoogtepunt). Dat zijn meeste portretten in de tweede helft van zijn leven ontstonden zegt te dien opzichte niet zoo veel, daar hij deze opdrachten eerst zal hebben gekregen, toen hij meer algemeen bekend was geworden. Een bepaalde evolutie als freule de Jonge bedoelt kan n.m.m. niet op deze wijze worden aangetoond. Tegen haar opvatting pleit bovendien de, ook door haar aangenomen, leertijd van Moreelse bij den volkomen realistischen Miereveldt. Ze vindt dan ook weinig steun in het werk zelf, dat eerder het tegendeel bewijst. Dat Moreelse als portretschilder ‘hooger zou staan’ dan den Vlaming Van Dijck (p. 54) zal ook door weinigen worden erkend, die de ‘Ahnengalerie’ achter in het boek beschouwen. Met dit rijke illustratie-materiaal, een ware gallerij van familie-portretten, zal het boek in de kringen van Nederlandsche en buitenlandsche bezitters - voor de laatsten bevat het nog een uitstekende samenvatting in het Engelsch - zeker groote

[p. 130]

belangstelling ondervinden. Voor ons heeft het daarbij een weinig de sensatie van het oude foto-album met opgevulden ‘kunst’-lederen band en zware knipsluiting uit onze kinderjaren, waaruit allerlei vreemde oud-ooms en tantes, neven en nichten, op hun paaschbest en met gelegenheidsgezichten, ons aanstaarden. Dat bedenkende, beseffen wij tevens hoe een Moreelse als portretschilder een levend mensch wist te blijven, welk een fijne afstand hij wist te scheppen tusschen zijn ‘sujetten’ en hem zelf, waardoor hij het nageslacht bewaarde voor topzware psychologische ‘onthullingen’. Met welk een schroom deze Moreelse kinderen zag en schilderde, bewijst bovendien het meesterstukje in het Rijksmuseum, het portret van de kleine Elisabeth van Nassau, vooral bekend als het Prinsesje.

A. van der Boom