De Gids. Jaargang 102

[p. 208]

Kroniek der Nederlandsche letteren
Ernst van Greshoff

Jan Greshoff, In alle ernst.

Herinneringen aan een Portugeesche reis, gevolgd door enkele beschouwingen ‘in een koffijhuis geschreven’ vormen den tamelijk willekeurigen inhoud van een kleinen bundel, waarin de dichter Jan Greshoff zich als prozaschrijver op zijn best leert kennen. Hij heeft zich voorgenomen, deze maal ernstig te zijn, maar plaatste vóór de bespiegelingen een rijmfragment bij wijze van inleiding, dat een schertsenden toon voert, spottend met de reizigers ‘die voor een krats van Cook het leven leeren’, en weemoedig mijmerend over het ongeluk der delicaten, die het leven ingingen met de onvervulde verwachting, dat men door vragen wijs zou worden. Het aardsche paradijs was niet bestand tegen de vraaglust der eerste bewoners.

De kindren, die tot vragen zijn geboren
Gaan dus voor alle heerlijkheid verloren;

Zij staan alleen en voelen zich verdoemd
Want onze lieve Heer is wijd beroemd

Juist om de zekerheid, die hij in 't groot
Voorradig heeft voor iedre ziel in nood.

Greshoff meent nochtans, dat het voor kiezen altijd nog te vroeg is. Hij wil blijven vragen. Dan maar geen paradijs!

Geen paradijs is inderdaad het Portugal, waar hij heentrekt, minder gedreven door behoefte naar de befaamde schoonheid van landschap en kust dan door het verlangen naar tijdelijke zelfbevrijding. ‘Mijn eenige vreugde steekt in het veranderen’ be-

[p. 209]

kent hij reeds op de eerste bladzijde. Greshoff's ‘veranderingen’ zijn talrijk geweest, te talrijk en te grillig om hem niet verdacht te maken van een onbetrouwbare wuftheid-der-meening, vooral bij degenen, die hem weinig lazen. In den grond is hij altijd dezelfde gebleven. Zijn heele werk vertoont de consequentie van den teleurgestelde, die alles beproefde om te zien, dat nauwelijks iets de moeite van het behouden waard is. Zooveel goeds bestaat er niet in de wereld, waarin Greshoff ronddoolt als een pelgrim naar de rust, die hij begeert en vreest. Er zijn vele kleine genoegens, wier waarde met het jaar vermindert, doch er zijn weinig groote vreugden. De enkele verrukkingen, die hem nog meeslepen, vinden hun oorzaak in de schoonheid en - merkwaardigerwijze bij een zoo libertijnsche man als Greshoff gaarne zijn zou - in de zedelijke schoonheid. De veranderlijke-bij-uitstek, die gedurig en met aandrang waarschuwt tegen elke fixeering van de persoonlijkheid, die alle vastheid van overtuiging en alle dogmatiek van den letterkundigen smaak opzichtig vermijdt, die de ascese predikt eener steeds gereede soepelheid van geest en gemoed, is in wezen een moralist, en een streng moralist, catonisch bereid om te waken over de zuiverheid van litteraire en politieke zeden, voortdurend in het geweer ter bescherming van het ongerepte, ter verdediging van het onbaatzuchtige en ter handhaving van de trouw.

Iedereen weet, dat Jan Greshoff in het verleden over verschillende personen en zaken anders gedacht heeft dan tegenwoordig. Geschriften en meeningen, die hij aanbeval, verloren zijn genegenheid; figuren, die hij openbaar verheerlijkte, wekten later zijn afschuw. Zulke wijziging, aan willekeur grenzend, beheerschte soms, maar volgde ook de inzichten van jongere schrijvers, zoodat Greshoff in alle tijdperken van zijn letterkundig leven een jeugdige belangstelling kon toonen. Hij verantwoordde zijn grillige frontveranderingen uitsluitend met hoon jegens ‘de dooden, die het leven neemt’, de starren en zelfverzekerden, de vastgegroeiden en belanghebbenden. Wat hij in dezen haat, is echter niet - het blijkt hoe langer hoe duidelijker - hun zekerheid; het is hun belang bij die zekerheid en hun angst om zich ook maar een oogenblik, slechts in de gedachte, van die zekerheid los te maken. In een wereld, overgeleverd aan bloedig-botsende zekerheden, wil Jan Greshoff de moralist van het onzekere zijn.

[p. 210]

Hij wil de betrekkelijkheid der aardsche dingen doen voelen, zooals hij die zelf voelt. Hij maakt er zich een eeretitel van, dat hij zich niet aan deze betrekkelijkheden gehecht heeft, doch telkens tijdig de betrekkingen afgebroken. Twee menschengroepen stelt hij tegenover elkander: ‘zonder hoop op verzoening, de man die een bevestiging van zijn bestaansmogelijkheden uitsluitend in het zijnde kan vinden, tegenover hem, die niet den zin, maar wel de waarde van het leven alleen in het wordende ontdekt’.

Hij zelf vertegenwoordigt dan de laatste categorie, die zich de waarde van het leven niet afgescheiden denken kan van 's levens betrekkelijkheden, maar die nochtans met den zin des levens geen weg weet, indien hij niet ergens iets volstrekts veronderstelt. De ‘bevestiging der bestaansmogelijkheden’ - aanzienlijk vager formuleering dan het onderscheid tusschen 's levens zin en waarde! - heeft voor de vertegenwoordigers der eerste groep niet dat genuanceerde karakter van wie de betrekkelijkheden aanvaardt. Ze is een simpele bevestiging, desnoods per viam negationis, want in een prettige fulminade tegen de vergoders van het landschapsschoon, dat altijd geld opbrengt in dank voor de geboden bewondering, verheerlijkt Greshoff plotseling den moed der absoluten:

Minnaars en geloovigen hebben te allen tijde den dood gezocht als het onweerlegbaar getuigenis van hun hartstocht. Maar natuurvermaak en welbehagen in de schoonheid inspireerden nimmer zulke onherroepelijke daden. Het zijn dan ook aandoenlijkheden van een lagen rang, welke buiten ons diepste wezen omgaan.

Dat hij op dezelfde wijze de ‘volstrektheid’ van de nationalisten afwijst, mede omdat, zooals hij geestig aantoont, hun strevingen altijd lijnrecht tegen de nationale noodzakelijkheden ingaan, weerhoudt hem geenszins, zijn instemming te betuigen met de niet minder ‘volstrekte’ uitspraak van Danton: ‘Il n'y a pas des innocents de l'autre coté de la barricade’.

Waarom gunt hij aan Danton het recht, dat hij aan Hitler of Salazar zoo luidruchtig onthoudt? Ware hij werkelijk de libertijnsche relativist, die hij vaak schijnt, hij zou de schouders ophalen over de kinderlijke doodsverachting van minnaars en geloovigen, en meesmuilen over de naïeviteit van Danton. Doch in zijn opstel over De Rijke Man van Arthur van Schendel - een

[p. 211]

uitstekend opstel, en een mooi voorbeeld van letterkundige kritiek, die niet bedorven is door pseudofreudiaansch, pseudonietzscheaansch of ander pseudo geleerd jargon - geeft hij de ernstige verklaring van zijn waardeeringsverschil:

‘nog altijd vertegenwoordigt, godlof, de evangelische romantiek den hoogsten staat, welken de mensch ooit kan bereiken’.

Alvorens ergenis te nemen aan het feit, dat Gods naam niet de gebruikelijke hoofdletter krijgt, en dat de evangelische voorschriften voor een vorm van romantiek worden uitgemaakt, bedenke de lezer, wat het beteekent, als iemand vandaag tot zulke gevolgtrekking wordt gedwongen. Dan eerst zal hij Greshoff leeren begrijpen als een mensch, die misschien wel eens met vernederende graagte den pias heeft gespeeld, maar die diep in zijn hart wordt gekweld door vragen, wier oplossing men persklaar van huis uit kan hebben meegekregen zonder zich ooit te realiseeren, dat het de oplossing van vragen was. Het is geen toeval, noch een uitvloeisel van ouderwetschheid, dat de catechismusboekjes de eenige leerboekjes zijn, die den vraag-en-antwoordvorm, voorheen in alle paedagogische werkjes gebruikelijk, eeuwenlang hebben bewaard. De waarheid is altijd een antwoord, maar menigeen stelt zich de vraag niet.

Greshoff daarentegen, angstig dat het antwoord hem versteenen zal in zelfverzekerdheid, komt nauwelijks verder dan de vraag, die zijn doem is, doch deze vraag houdt hem onophoudelijk bezig. ‘Alles wat gaaf is, moet onecht zijn’ - zoo luidt een zijner letterkundige stellingen, kristalliseering van zijn angst voor onomstootbare zekerheden, en in zijn neiging, om alle aesthetica tot ethica om te tooveren, schrijft hij verderop: ‘De mensch is slechts mensch voorzooverre hij zich niet aanpast’. Deze aanvechtbare meeningen echter, die Greshoff zelf het eerst verloochent, zoodra de werkelijke gaafheid van een klein kunstwerk en de waarlijk belanglooze dienstbaarheid van een groot mensch hem ontroert, moeten hem helpen om de vraag levendig te houden. Promethius heeft last van den gier, veel last van den gier, maar zonder den gier zou hij Prometheus niet zijn. En Greshoff schrijft in een boekje, dat van actualiteiten vervuld is:

‘Ik zou zoo dolgraag buiten de actualiteit, welke mij met walging vervult, willen opgaan in de dingen, waartoe ik mij bestemd voel’.

[p. 212]

De actualiteit is zijn Prometheus-gier, die hem kwelt tot vraagzucht en hem dwingt tot bezinning. Ze belet hem, zich te bevrijden van de moraal, al kan hij nog zoo hartelijk kankeren tegen de vaderlandsche beterweters, die ons het leven zuur maken door ons te scheren over hun plomp-groffe of geniepig-fijne kam. Greshoff is evenzeer een moralist, maar hij is van een andere orde, anti-formalistisch, licht ontroerbaar en dus licht kwetsbaar, aandachtig voor de minste levensbeweging - en derhalve vol prettige belangstelling voor anecdoten, die het menschelijke scherper onthullen dan geschiedenisboeken - maar dorstend en hongerend naar rechtvaardigheid. Hij heeft er te vaak en te gaarne zijn eigen idee over. Hij vindt het te leuk, den burgerman te krenken bij elke gelegenheid en in alle gevoelens. Hij is te weinig onverschillig jegens de gedragingen van menschen, die hem niet aangaan - typisch Hollandsch aspect van het moralisme - en hij bemoeit zich teveel met andermans onschuldige liefhebberijen, maar zijn eenige aandacht is gericht op ‘het heilsfeit, waar wij allen op wachten en dat ons geheel in bezit neemt en hervormt’.

Anton van Duinkerken