De Gids. Jaargang 101

[p. 231]

André Gide

André Gide, Retour de l' U.R.S.S. - Paris N.R.F.

Omstreeks 1930 verkondigde André Gide, dat hij gaarne zijn leven voor de zaak van de sowjets zou geven. Tegen het einde van een bestaan van louter introspectie scheen hij de mogelijkheid gevonden te hebben, weer een golf te worden in den oceaan, die hem op het strand geworpen had of waarvan hij zich moedwillig bevrijd had ten einde den kringloop te sluiten. Aan den uitersten vleugel van het individualisme had hij het communisme gevonden. De uit de verte aanschouwde verwezenlijkingen in de sowjet-unie onthulden zich aan hem als een openbaring. De openbaringen van het evangelie hadden hem hiertoe gevoerd: ‘het communisme is geboren uit het verraad van het christendom’. En wat verder in zijn dagboek: ‘het communisme zou geen reden van bestaan gehad hebben indien het christendom niet in gebreke gebleven ware.’

Wat hij er zocht is wat hij heel zijn leven gezocht heeft: de verwezenlijking van het individualisme. Individualisme moet als de ontplooiing van de persoonlijkheid worden opgevat met verwaarloozing aller zelfzuchtige benepenheden van het verenkelde wezen. In dit opzicht is de reis, vorigen zomer door Gide naar en door Rusland ondernomen, een bittere teleurstelling geworden. Met droefheid en schrik moet hij in dit boekje vaststellen, dat in U.R.S.S. het ‘geluk van allen’ ten koste van het ‘geluk van een ieder’ verkregen wordt. Wel erkent hij: ‘de Russische arbeider acht zich, is gelukkiger, veel gelukkiger dan de Fransche. Hun geluk bestaat uit verwachting, vertrouwen en onwetendheid.’ Met het laatste verwerpt hij onvoorwaardelijk den grondslag van dit.... geluk. Want aan de aangehaalde zin gaat vooraf, dat zorgvuldig elke verbinding met de buitenwereld

[p. 232]

verhinderd wordt. De Russische arbeider is dientengevolge niet bij machte zijn levensomstandigheden met de buiten de grenzen bestaande te vergelijken noch zijn lot aan dat van anderen te toetsen.

Van deze onwetendheid geeft hij verbijsterende voorbeelden. Datgene, wat ook de leek in de leer der zielsziekten tegenwoordig grif een meerderwaardigheidscomplex noemt neemt er ongewoon weerzinwekkende vormen aan. Het beschamendst in deze collectieve verminking is wat hij als ‘desindividualisation’ aanduidt en wraakt. Over deze beschaving of wat ervoor doorgaat is de schaaf gehaald. Het conformisme moge andere schijngestalten aannemen dan in totalitaire staten, het is er niet minder afstootend om. En het aanvaarden van de wijsheid, die de Prawda en andere instanties uitdeelen stuit zelfs niet op tegenstand. De geest van de massa is zoo geconstrueerd, dat er blijkbaar zelfs geen schijnheiligheid van noode is om haar te manen zich bij deze uitspraken neer te leggen. ‘En ik twijfel of in eenig ander land tegenwoordig, ware het in het Duitschland van Hitler, de geest minder vrij, meer gebogen, vreesachtiger (geringeloord), sterker leenplichtig is.’

Dit streven tot berooving van het individu ten behoeve van de massa wreekt zich in laatsten aanleg op de massa zelf. De georganiseerde lafheid in verklikken, het anderen naar de oogen kijken, de nivelleering naar omlaag, bij voorbeeld bij de fabrikatie van gebruiksvoorwerpen en woninginrichting, de opkomst van bevoorrechte standen en aan den anderen kant armen, de kinderlijke trots op zekere technische ‘verworvenheden’ vlak naast teekenen van barre achterlijkheid op het stuk van elementaire gezondheidszorg en sociale maatregelen in het algemeen, vooral de walgelijke persoonsvereering van Stalin, van dit alles getuigt Gide in dit werkje, geschreven in dien helderen, conciezen, loopenden stijl, welke, waar ook aangetikt, den klank van de goede trouw geeft.

De verblinde partijgangers, die Gide tot paradepaard uitriepen, toen hij zich tot het communisme ‘bekeerde’ en zich op hem beriepen om eigen geloof te stijven en andere zielen te winnen, hebben het zich zelf te wijten, dat zij door deze boodschap geschokt worden. Dezelfde Prawda heeft zich gehaast den ‘kleinburgerlijken ketter’ uit te bannen na hem met hosannah's

[p. 233]

te hebben ingehaald. Welk een tegenslag voor den propagandadienst van de sowjets! Hoe onvoorzichtig er hem binnen te loodsen! Dit zinnende zien, deze bezinning, die alleen de wet van de volmaakte sincérité erkent en zoowel aan inquisitie als vivisectie verwant is, liet zich minder gemakkelijk dan anderer wil tot bedrogen worden misleiden. Zoo lang mogelijk had Gide zich hierbuiten gehouden. De aanraking van geloof en werkelijkheid, hoop en vervulling moest schrammen laten. Het is hem onmogelijk deze schrammen te verbergen. Hij onthult ze gelijk hij alle wonden van zijn wezen blootlegt. ‘Er zijn in mijn oog belangrijker dingen dan ik zelf, belangrijker dan de U.R.S.S.: dat is het menschdom, zijn lot en cultuur.’ Met dezen onbuigzamen wil tot getuigen, zelfs, of: vooral wanneer hij zich zelf in het vleesch snijdt en tegenstanders, hem verder dan degenen, die hij hier aanvalt of die zich door dit boekje aangevallen voelen, het wapen in handen geeft om wat er in de sowjet-unie bewonderenswaardigs werd tot stand gebracht of nog in staat van gisting is te bestoken, blijft hij in de schoone traditie der Fransche klassieken.

Gide is Gide, om het even of hij schrijft over Rusland, Racine, den bijbel, verzonnen gestalten.... Als moralist en psycholoog heeft hij in gindsche republiek rondgekeken en, voorzoover mogelijk, met bewoners gesproken. Jef Last strekte hem onder anderen tot tolk. Zoo min als het amerikanisme van bluffende cijfers of kwantitatieve grootheid van werken tot openbaar nut blijft hij staan bij bizonderheden van administratie en politiek. Deze kritiek zou aan waarde en strekking verliezen, indien Gide hiermee zijn adhaesie onttrok aan de denkbeelden, welke hem na lange aarzeling naar U.R.S.S. leidden. Van het nieuwe Rusland verwacht hij nog heel groote dingen. Juist omdat hij dit geloof behoudt en het verder wil dienen acht hij het zijn plicht de ongerustheid, die er hem beving, onder woorden te brengen. ‘U.R.S.S. zal ons blijven voorlichten en verwonderen.’ Het pleit, dat zij vertegenwoordigt, mag niet aansprakelijk gesteld worden voor wat hij er betreurt. De ironie van het lot wil, dat daartoe voor alles die ‘klein burgerlijke gezindheid’ behoort, welke hem door de machthebbers van Moskou wordt ten laste gelegd en die er naar hij vreest zich uitbreidt en zijns inziens totaal contra-revolutionnair is.

Het mag onnoodig heeten hem tegen een andere beschuldiging

[p. 234]

in bescherming te nemen, die van Trotzkyst te zijn. Gesteld, dat morgen aan den dag de medestanders van den balling er het heft in handen nemen en Gide na eenige jaren naar Rusland terugkeert, een geschrift, nauwelijks minder streng, zou de vrucht van dat nieuwe bezoek zijn. Lust het iemand zich daarin te verheugen of hem een nihilisme van den geest voor de voeten te werpen....? Hij zou ermee bewijzen, niets van Gide te vatten. Als de sowjet-unie hem ontgoocheld heeft komt dit, omdat hij er niet vindt wat anderen duchtten, dat hij er vinden zou; in de mate, waarin Rusland hun angst niet wettigt, beantwoordt het niet aan zijn verwachting. Bolsjewisme, tsarisme, nationaal-socialisme, er is een gezichtshoek, waaronder de onderlinge grenzen vervagen. Het een en het ander weigert wat de waardigheid van de ‘condition humaine’ uitmaakt. Is het Stalin, is het de mensch, die hem in Rusland voor het bittere dilemma stelde?

‘Ook deze religie bevat een dogma, een orthodoxie, teksten, waarheen verwezen wordt, een afstand doen van kritiek....’ Ze dwingt in ‘de lijn’ te blijven onder bedreiging van zware straffen. Dit aan den lijve ervaren te hebben stelde Gide na het bezoek - en een bezoek aan het hedendaagsche Duitschland zou natuurlijk een overeenkomstige uitwerking gelaten hebben - in staat ‘de onwaardeerbare vrijheid van denken op prijs te stellen, waarvan men nog in Frankrijk geniet en die de Franschen soms misbruiken.’ Hij schijnt hiermede aan het einde van een proefneming ‘la terrible expérience gidienne.’ De gehoopte kans op zelfbevrijding op het sociale plan is hem door deze teleurstelling ontgaan. Het ware onzinnig hem op dezen grond het vertrouwen te ontzeggen: dit einde moet weer een begin blijken.

H. van Loon