De Gids. Jaargang 101

[p. 113]

Kalma's overzicht der geschiedenis van Friesland

D. Kalma, Skiednis fen Fryslan. In gearfetting. Dokkum 1935.

Drie jaren lang heeft de schr., naar zijn eigen getuigenis, bijna al zijn vrijen tijd besteed aan het samenstellen van dit overzicht der Friesche geschiedenis. Nu hij er op terugziet, lijken ze hem, ook al weer volgens eigen verzekering, een zware periode. Het is te begrijpen. Voor ieder wetenschappelijk mensch met een levendigen geest wordt het spoedig vermoeiend steeds bezig te zijn met wat anderen aan het licht gebracht hebben en zelf niet eens op ontdekking uit te mogen gaan; bovendien deze schrijver, die zich onder verdenking wist van zijn nationaal enthousiasme en zijn verbeelding niet altijd te beheerschen, heeft zich als historisch auteur heel wat onvrijer moeten gevoelen dan anderen, die niet belast zijn met een zekere reputatie als nationalistisch voorvechter en schepper van belletristisch werk. Hij heeft het echter zijn taak geacht zijn stamgenooten een boek in hun eigen taal voor te leggen, waarin de niet-vakkundige bijeen kan vinden wat als Friesche geschiedenis wetenschappelijk aanvaardbaar is. Een boek dus, onderrichtend door wat er in staat, maar ook door wat er in weggelaten is. Want Ubbo Emmius moge voor ruim drie eeuwen geweldig opgeruimd hebben onder de kinderlijke versierselen, waarmee men eens het Friesche verleden opgesmukt had, een neiging om deze weer van den rommelzolder te halen of om aan nieuwe naieve historische snuisterijen een plaats te geven bestaat in de volksliteratuur nog altijd.

Over het algemeen lijkt mij het boek van Kalma geslaagd; het is welgeordend en duidelijk, geschreven in een meestal bescheiden stijl en aangenaam om te lezen, geschikt dunkt me

[p. 114]

voor hen, voor wie het bestemd is. De schr. heeft conscientieus gewerkt, al zijn hier en daar wel eens foutjes aan zijn pen ontglipt; het aantal dier bepaalde kleine onjuistheden gaat echter de maat niet te boven van die, welke men een schrijver van bijna 350 bladzijden druks behoort te vergeven. Enkele daarvan teekenen een schr. die niet gedurig in persoonlijke aanraking met de bronnen geweest is (zoo, wanneer hij bisschop Hartbert drie broeders met stukken van het oude Drente laat begiftigen) en die zekere defecten heeft in zijn kennis van de algemeene historie (zoo, waar hij meedeelt, dat sedert 1338 door de keuze der keurvorsten iemand reeds den titel van keizer kreeg). Ze mogen hem niet te zwaar aangerekend worden: Kalma presenteert zich niet als zelfstandig onderzoeker en evenmin eischt hij met zijn boek een plaats in het gilde der eigenlijke historici voor zich op. Hij heeft zich niet aan de geschiedenis gegeven om der geschiedenis wille, voor hem is deze ‘allereerst bezielende kracht in leven en strijd’. Bij hem staat niet op den voorgrond de lust om te weten, wat er eigenlijk gebeurd is: ‘feiten zijn slechts feiten; het komt aan op den wil en de bereidheid om te begrijpen, en die heeft niemand zonder de liefde’, zooals hij in zijn voorbericht verklaart.

Nu heeft dit er niet toe geleid, dat hij zooveel mogelijk voor de ‘feiten’ uit den weg is gegaan. Integendeel, een groot deel van zijn boek staat er vol van, misschien wel eens voller dan den lezers voor wie hij schrijft, lief is. Evenmin heeft hij vermeden onverkwikkelijke feiten uit de Friesche geschiedenis onder de oogen te zien, al doet hij dit dikwijls wat vergoelijkend. Maar toch, het komt mij voor, dat hij zich het behagelijkst gevoeld heeft daar, waar een liefdevol verstaan door de ‘feiten’ het minst gehinderd wordt. Verreweg het uitvoerigst is hij over den tijd, waarvan wij het minste weten; als men al ruim een derde gedeelte van het gansche boek gelezen heeft, is men het jaar duizend nog niet goed voorbij. Hiervóór beweegt hij zich, dunkt mij, met te groot gemak en gevoelt hij zich al te wel thuis met personen, van wie we in werkelijkheid door middel van de bewaarde gegevens niet meer dan een neveligen omtrek vermogen te onderscheiden. Hij kent ‘den Germaan’. Deze is van het bekende standaardtype: krachtig, trouw, eenvoudig, vrijheidlievend, met eerbied voor eigen en anderer overtuiging

[p. 115]

en bijgevolg gezond democratisch. Vreemd overigens is dat type ons niet; we weten, hoe het samengesteld wordt: voornamelijk uit de korte generalisaties van Tacitus, waaronder de bewoners der streken van de Noordzee tot den Weichsel samengevat worden; uit voorstellingen in dicht en proza van vele eeuwen later, welke met verwaarloozing van het verschil van tijd en plaats daarbij aangepast worden. Al te veel wil ik hier niet van zeggen, want behalve onzen schr. zijn er nog wel meer geleerde en overigens niet onverstandige mannen, die ook meenen ‘den Germaan’ te kennen. Maar niet alle bouwen ze daarop zoo veel als onze auteur, die de Friezen als Germanen ‘bij uitstek’ beschouwt, als lieden, die geaardheid en instellingen van hun voorvaderen buitengewoon taai bewaard hebben. Friesche wetten, waarvan we slechts weten, dat ze zeker na het jaar duizend van kracht waren, weerspiegelen voor hem nog het Germaansche wezen uit den Romeinschen tijd; in het Friesche ‘bodthing’ herkent hij een Germaansch ‘geboden ding’ (waar het niets op lijkt); de eigenaardige Friesche rechtsambtenaar, de ‘asega’, doet hem denken aan priesterlijke rechters, zooals bij de Germanen in hun heidenschen tijd in zwang zouden zijn geweest, en zelfs in de binnenlandsche twisten uit het laatst der middeleeuwen speurt hij nog overblijfselen van het ‘Oudgermaansche veeterecht’. De afstanden verdwijnen hier; en dat ook die van het heden naar het verleden. Dicht komen we te staan bij Redbad (Radbod) - ‘onze koning’ noemt de schr. hem -, wiens trouw zijn noodlot zou zijn geworden, meer held dan staatsman. Wat hem in en de zijnen is omgegaan, voor twaalf en een halve eeuw gedurende hun strijd tegen Frankische heerschers, kunnen Friezen nog thans nabeleven, meent de schr.: ‘den heldhaftigen wil, de streelende hoop, de doffe benauwenis, het onontkoombare einde’. Hun hart trekt dan ook naar Redbad, meer nog dan naar Aldgils, den anderen der twee Friesche koningen, die wij kennen. Kennen, dat wil zeggen, zooals wij menschen kennen, van wier lotgevallen wij iets - bij Aldgils zoo goed als niets - en verder een enkele anecdote gehoord hebben. Medegevoelen, vertrouwdheid met zulke figuren en hun omstandigheden moet zich wel richten op hetgeen men daarin uit eigen verbeelding en van eigen tijd uit geprojecteerd heeft. Waar vandaan ook weet de schr., dat Karel de Groote

[p. 116]

zoo anders was als Napoleon; dat hij iemand geweest is, die ‘rustig en wijs de zaken aanziet’, die ‘niet organiseert om te overwinnen, maar overwint om te overwinnen’; in wien men vindt ‘al de heldhaftigheid, doch ook de bezonkenheid van den Germanenkoning’? Bij dit laatste past niet heel goed - ik noem maar iets - wat Karel's lofprijzende biograaf, Einhard, niet kan verzwijgen, ‘dat hij zoo spraakzaam was, dat hij wel babbelachtig leek’. En vreemd lijkt mij dat de hardnekkigheid, waarmee hij er naar gestreefd heeft om het Saksenvolk te onderwerpen, uit organiseerlust is voortgekomen. Veel te veel klinkt hier telkens het thema door, dat de Germaansche volksaard, die dan bij de Friezen bijzonder diep ingeworteld moet zijn, eigenaardigheden in het vroegere volksbestaan verklaart. Dat het ‘leenstelsel’ - waaronder de schr. ook allerlei begrijpt, dat er niet bij behoort en dat hij voor buitengewoon verderfelijk houdt - bij de Friezen niet tot ontwikkeling gekomen is, mag men toch niet, met hem, toeschrijven aan een innerlijk geestelijk verzet.

Ik wil op dit punt en op andere, waarmee ik me niet kan vereenigen, verder niet doorgaan. Liever voeg ik er aan toe, dat waar de schr. verder in de historie komt en waar een rijker en betrouwbaarder overlevering zijn onmiskenbaar streven om de grenzen van het historisch weten niet te overschrijden ondersteunt, mijn bezwaren veel geringer worden. Over het geheel genomen, schijnt mij de zelfverloochenende arbeid van Kalma, ik herhaal het, een prijzenswaardig resultaat te hebben opgeleverd.

Tenslotte moet mij nog één opmerking van het hart. Het zal den schr. zelf wel opgevallen zijn, toen hij zijn literatuuropgaven neerschreef, hoe weinig namen daarin opgenomen konden worden van personen, die de echte Friezen tot de hunnen willen rekenen. In het voorbericht tot het voortreffelijk boek over ‘De Friesche kleihoeve’ (door den schr. niet genoemd) van den Frieschen onderzoeker Dr. O. Postma, beschrijft deze wat hij ondergaat, wanneer hij van een terp het omringende landschap overziet. ‘Wij zien de oude boeren, het lang vergane geslacht, met de zwaar beladen hooiwagens moeizaam de hoogte beklimmen en een machtig gemeenschapsgevoel, dat heden en verleden als een eenheid omvat, vervult ons geheel. De dichterlijke geest vindt zijn bezieling. Maar’ - gaat hij verder - ‘er is

[p. 117]

nog een andere zijde van ons wezen, waarbij we ons niet verliezen in de aandoening der algeheele overgave, maar meer actief wat buiten ons is, hier het verleden, door het begrip tot het onze trachten te maken. Als zoodanig is het dat wij willen weten.’ Doch hoe weinig duurzaams heeft dit willen weten der Friezen zelf tot nu toe opgeleverd. Een weetlust, die kracht geeft tot geduldige, langdurige geschiedvorsching en tevreden is met een solied, maar uiterlijk pronkloos resultaat, schijnt hier overspoeld te worden door de nationale geestdrift. Studie wil niet recht gedijen, als men van haar bezieling wil ontvangen, men moet ze aan haar schenken in stilte. Of het boek van Kalma vele, of laat het zijn maar weinige, van zijn stamgenooten zich zal doen terugtrekken tot ernstige bestudeering van het verleden van hun land? Ik wil het hopen voor de eere der Friesche geschiedschrijving.

I.H. Gosses