De Gids. Jaargang 100

[p. 121]

C. Snouck Hurgronje †
(8 Februari 1857-26 Juni 1936)

Snouck Hurgronje. De naam heeft tooverklank en roept schier mythische associaties op. Niet een enkel, maar een aantal beelden doet hij verrijzen, waarvan elk afzonderlijk reeds den drager tot een wezen van buitengewone afmeting zou stempelen: dat van den ontdekkingsreiziger, die in het voor niet-Mohammedanen ontoegankelijke Mekka leeft als een hunner, totdat verraad hem noopt te vluchten; dat van den raadgever van van Heutsz, die de Atjehpolitiek met zekere hand weet te sturen doordat hij - en hij alleen - de opvattingen der Atjehers kent; dat van den schrijver van de vlammende artikels en critieken; dat van den feilloozen kenner van talen en volken, voor wien ook het zelfbewustzijn zijner grootste vakgenooten de vlag moet strijken....

Men zou er nog meer kunnen noemen. In hun geheel vormen zij de onvergelijkelijke persoonlijkheid, wiens leven een reflex van zijn wezen, een daad is. Omstandigheden, gelegenheden, geluk en tegenspoed, ze schijnen hier op den achtergrond te treden tegenover de figuur zelve; het is alsof dit leven afgewerkt is volgens een te voren door de hoofdpersoon opgemaakt plan. En ook wie er van overtuigd is, dat deze indruk op gezichtsbedrog berust en dat in ons bestaan hoogere macht de leiding heeft, zal moeten erkennen, dat het optreden dier optische illusie zijn verklaring vindt in het gigantische van de figuur.

* _* *

Wanneer de zeventienjarige zich laat inschrijven in de faculteit der godgeleerdheid volgt hij een familietraditie. De studie wordt voltooid. Maar de moderne theologie biedt hem niet de verlangde zekerheid en vroegtijdige aanraking met Kuenen en de Goeje

[p. 122]

trekken hem naar het Oosten. De instelling van een doctoraat in de semietische taal -en letterkunde bij de wet van '76 heet te zijn geschied met het oog op hem. Nauwelijks drie-en-twintig verwerft hij den doctorstitel in de letteren met ‘Het Mekkaansche Feest’, meesterstuk dat een Kuenen eer zou aangedaan hebben, dat - sans souffler mot - de theorieën van den beroemden Dozy omverwerpt, dat, zelfstandig gekozen, den eersten grooten zet van zijn leven inleidt: de tocht naar Mekka.

Vier jaar later is Snouck te Mekka. Een toekomstig biograaph zal een spannend verhaal van dat verblijf van negen maanden in Arabië kunnen maken, zoo hij over de noodige gegevens beschikt. De 27-jarige verkeert in de heilige stad als wetgeleerde met de wetgeleerden, observeert het dagelijksch leven der bevolking, haar samenstelling, haar godsdienstig en wetenschappelijk leven. Het standaardwerk ‘Mekka’ toont in het eerste deel den geduldigen historicus, in het tweede den ontdekker, den menschenkenner met de onbegrensde belangstelling voor personen, die hem tot in zijn laatste ziekte is bijgebleven, mede in verband met zijn phenomenaal geheugen.

Te Mekka wordt ook de grondslag gelegd voor wat de kern van zijn leven vormt: zijn altijd brandende liefde voor Indië, zijn bewoners, zijn talen, zijn instellingen, een liefde, die zich met haar object vereenzelvigd heeft, in die mate dat de Europeaan in Indië hem schijnt te vloeken tegen de omgeving -.

Na zijn vlucht uit Arabië te Leiden teruggekeerd zet hij zijn baanbrekende studies over den Islam en Indië voort, zijn critieken ook, waarin hij afrekent met hetgeen hem ergert op het gebied van zijn wetenschap, dat wil zeggen met alles wat niet aan de hoogste eischen voldoet: hij maakt een eind aan de dilettantische periode der islamstudie. Maar, na Arabië, wil hij den indischen Islam met eigen oogen observeeren. Hij wacht niet op een gelegenheid, maar verzoekt aan Minister Keuchenius voor den tijd van twee jaar te worden uitgezonden naar Nederlandsch-Indië ten einde den Islam aldaar te bestudeeren. In '89 vertrekt hij met Keuchenius' toestemming en zet zich aan zijn taak, in de eerste plaats het bestudeeren van den Islam op Java: onderwijs (pesantrens), rechtspraak (priesterraden), familieleven (huwelijksordonnantie). Schitterend zijn de resultaten, die de indische periode (1889-1906) inleiden, periode van herculischen arbeid, te

[p. 123]

Batavia en te velde. In 1891 wordt de tijdelijke opdracht omgezet in het adviseurschap voor de oostersche talen en het mohammedaansche recht.

Dan, in Mei 1891, het vertrek naar Atjeh en het verblijf aldaar van nog geen jaar, waarin de grondslag wordt gelegd van de magistrale ‘Atjèhers’ (1893-'94), grootsch ontdekkingswerk als ‘Mekka’, dat later de basis zal leveren tot de pacificatie. In '98 wordt het adviseurschap gewijzigd in dat ‘voor Inlandsche Zaken’ met bijzondere opdracht voor Atjeh.

In ditzelfde jaar begint de groote veldtocht met van Heutsz. Zelden heeft de geschiedenis merkwaardiger samenwerking gezien tusschen twee leidersfiguren, tevens groote contrasten, Mars en Minerva samen te velde. Het resultaat is ook aan het huidige geslacht bekend als een gebeurtenis in onze geschiedenis: de lijdensperiode van den sleependen Atjehoorlog wordt afgesloten.

Nog een groote campagne wacht: Djambi (1901), weinig bekend nog in details, die voor een deel in de archieven der Departementen van den Haag en Batavia rusten.

Daarmee loopt Snouck's indische periode naar het einde. Zelfs zijn boog kon niet steeds gespannen blijven. De noodige veerkracht hoopt hij te verkrijgen door een in 1906 aangevraagd europeesch verlof. Heeft hij de bedoeling gehad daarna naar Indië terug te keeren? Of verlangde hij terug naar Europa om daar de belangen van Indië te behartigen en zich aan zijn studies te wijden? Wie zal het zeggen? Een hang naar Indië heeft hij tot het laatst van zijn leven behouden.

Zeker is, dat de voortzetting van zijn adviseurschap voorwaarde was voor het aanvaarden van den leerstoel in het Arabisch te Leiden, die vacant was geworden door het aftreden van de Goeje. Zoo geschiedde en aan beide heeft hij gedurende de derde periode van zijn leven de volle maat van zijn energie gegeven.

Dit is de periode van den oogst. Van hetgeen in Indië en in Arabië voorviel op de hoogte alsof hij ooggetuige was, altijd waakzaam en gereed om Indië met zijn pen te dienen, tevens onvermoeid als professor en als bestuurslid - gewoonlijk voorzitter - van vele wetenschappelijke instellingen, zoo hebben Leiden en Nederland hem gedurende dertig jaar gekend en bewonderd. Nog een enkele maal kwam de roepstem tot een terug-

[p. 124]

keer naar Indië; zij kwam van buiten; ware zij van binnen gekomen, hij had er gehoor aan gegeven.

Na zijn emeritaat in 1927 bleef hij op verzoek van de faculteit college geven, en tevens onze toekomstige ambtenaren te Djidda opleiden. Eerst in de laatste jaren trad een zichtbaar verouderen in. Ruim twee jaar geleden onderging hij den eersten lichamelijken schok. Hij herstelde zich spoedig en noch de geweldige wil, noch het machtige intellect, noch het verbluffende geheugen bleken verflauwd. Weldra bezocht hij weer de maandelijksche vergaderingen der Koninklijke Akademie te Amsterdam, waarvan hij in 1888 tot lid was benoemd en waarvan hij van 1920-'29 voorzitter was. In de vergadering van 9 Maart 1936 teekende hij op bewonderenswaardige wijze een levensbeeld van den italiaanschen oriëntalist Caetani. Dit was zijn laatste groote krachtsinspanning. Tot het laatst helder van geest, maar uitgeput van kracht, is hij heengegaan, omringd door de toewijding der zijnen. De wereld is een harer grootste mannen armer geworden.

* _* *

Snouck Hurgronje's beeld als man van genie zal in de geschiedenis voor zich zelf blijven spreken, en zijne nagedachtenis zal geen zorgvuldige instandhouding behoeven. Doch thans zou zijn beeld eenzijdig geteekend zijn indien daaraan ontbrak de vermelding van zijn sprekendste menschelijke eigenschappen: zijn toegewijd leermeesterschap, veeleischend en ongenadig, maar onvolprezen; zijn onverbiddelijke eisch van waarheid en realiteit, die den dood had gezworen aan alle phrase en pose; zijn koninklijk zelfbewustzijn bij den simpelsten eenvoud; zijn trouwe, ja aanhankelijke vriendschap.

A.J. Wensinck