De Gids. Jaargang 100

[p. 127]

Bibliographie

L. de Launay, Correspondance du Grand Ampère. Volume I. - Paris, Gauthier Villars. 1936.

Voor de kennis van het particuliere leven van Ampère waren we tot dusver in hoofdzaak aangewezen op de necrologieën, die Sainte Beuve, Littré en Arago kort na zijn dood aan hun overleden vriend hebben gewijd en op de uitgave van zijn brieven en dagboeken, die in de tachtiger jaren door Hortense Cheuvreux is verzorgd. Dat was voldoende, om menschelijke belangstelling te wekken voor dit heftig bewogen, door veel leed verduisterd en door voortdurende geldzorgen verontruste leven, niet om die belangstelling te bevredigen. Met name voldeed de publicatie van Mme Cheuvreux reeds lang niet meer aan de eischen, die men in onzen tijd op historisch gebied mag stellen. Zij heeft zich niet ontzien, fragmenten uit verschillende brieven ter wille van het effect samen te voegen en de hoogst sentimenteele beschouwingen, die zij telkens over den inhoud van wat ze verzameld heeft, ten beste geeft, dragen er ook al niet toe bij, haar werk genietbaar te maken.

Gelukkig heeft men in Frankrijk ingezien, dat Ampère, een der hoofdfiguren der Fransche wetenschap, beter verdiende en de Société d'Amis d'André-Marie Ampère komt de honderdste herdenking van zijn sterfdag (10 Juni 1836) inleiden met een keurig verzorgde, aan moderne eischen van betrouwbaarheid voldoende uitgave van zijn correspondentie en van het dagboek Amorum, dat de liefdesidylle met Julie Carron behelst. Het thans verschenen eerste deel gaat tot 1811; de groote periode der electrische onderzoekingen is dus nog niet aangebroken; des te duidelijker leert de lectuur der brieven de menschelijke zijde van den schrijver kennen. Op het gebied van de correspondentie over philosophische onderwerpen (in Ampère's eigen oog de werkzaamheid, waartoe hij eigenlijk geroepen was) heeft de uitgever geen volledigheid nagestreefd. Hier blijft kennisname van de publicatie van Barthélémy Saint-Hilaire (Philosophie des deux Ampère) geboden.

De uitgave is verlucht met een jeugdportret, met platen en facsimiles van brieven. Voor de noodige registers moge op deel II worden gehoopt.

E.J.D.

François Mauriac, Les Anges noirs. - Bernard Grasset, Paris.

De zwarte engelen, dat zijn die van zonde en dood, in dit geval Gradère, het schoelje, en Forcas, de onbedorven dorpspastoor. In

[p. 128]

Gradère heeft zich het kwaad van lichaam en ziel opgehoopt. Hij is een schalm in de keten van de erfzonde. Uit eigenbelang vergreep hij zich tot aan het leven van wie hem nastonden. Van meet af is hij den booze weggegeven. Maar deze verlorene voor de menschen zegt het zelf: ‘on peut entrer dans le surnaturel par en-bas.’ Deze verdoemde is een uitverkorene van God. Het wonder voltrekt zich door bemiddeling van den geestelijke. Tusschen beiden, tegenvoeters, wringt zich die zielsverwantschap, welke, van bloed en modder verzadigd, den rijksten oogst draagt. Alvorens te sterven gewordt Gradère de genade, terwijl de zuivere dienaar van de kerk zich afvraagt, of zijn eigen einde even onvertroebeld zal zijn....

Met Gradère's misdaden, aan zich zelf en anderen begaan, heeft Mauriac dit verhaal gevuld, dat zich niet alleen in de orde der bezinning op verschillende plans ontwikkelt. In Mauriac wreekt zich een opvoeding, die, streng kerkelijk, een deel van het wezen onontgonnen liet. Het verzet tegen dit braak gebleven gebied is de hefboom voor zijn productie geweest. De strijd tusschen den geest en het vleesch nam in zijn elkander ras opvolgende verhalen paroxystische spanningen aan. Het mirakel kan alleen en door den zondaar gestalte aannemen. Slechts de zaligmaking van den uitgestootene onderstelt de krachten, welke niet van deze wereld zijn.

Van jongs af stak er een apologeet in Mauriac. De niet-katholiek spreekt angstvallig over wat hij achter deze verwikkelingen gist, die, door andere handen aangeraakt, een politieroman zouden uitmaken. De harmonie krijgt een te reineren klank naarmate de verscheurdheid, waaruit ze geboren werd, feller wonden sloeg. Als een wond draagt Mauriac zijn geloof mee. Niets wettigt wantrouwen aan de zuiverheid van wat de leerstelligheid van de ‘artikelen’ te buiten gaat. De voor den mensch onoverbrugbare kloof tusschen hemel en aarde dicht zich zelf door de aanraking van een macht, waarvan de adem feller vlaagt naarmate de hebzucht, eenige hartstocht van deze verdorde bewoners der Fransche provincie, haar nauwer ruimte biedt om zich te laten gelden.

Want deze roman situeert zich weer ten deele in de provincie, waar Mauriac werd grootgebracht, ten zuiden van Bordeaux, over die verschroeide vlakten, waar de onweders apokalyptische rampen zijn, en, dit keer eigenlijk voor het eerst, in de Parijsche milieus van zonde en zich laten gaan. En zoo indringend als de beschrijvingen van de eerste zijn, zoo schematisch, geheel van ‘dichtheid’ verstoken zijn de andere. De schrijver forceert dan de noot; zijn ongerustheid in dubbelen zin krijgt een mechanisch karakter. De breuk tusschen beide orden van denkbeelden, die van de werkelijkheid en van wat de zintuigelijkheid te buiten gaat, laat de koorts bevriezen, die Mauriac vroeger en nog een enkele maal onvergetelijke evocaties ontlokte. Het religieuze thema, kortom, is niet versmolten met de als achtergrond bedoelde biecht van Gradère.

Louis Guilloux, Le sang noir. - Gallimard, Paris.

Het zwarte bloed is het doode bloed van wie levend de versterving zijn ingegaan. Het leven in de Fransche provincie wordt er als een aflossing van de schuld aan de natuur vóór den termijn ervaren. Deze tragi-

[p. 129]

comedie speelt zich af in een kleine bretonsche stad gedurende den oorlog. De tegenstelling tusschen de groteske ronde van ijdelheden en protocol bij de notabelen, die door den oorlog aan ongehoopte beteekenis winnen, wordt verscherpt door den dwang, waaronder de jongeren in een waren doodendans hun roode bloed offeren. Het is de strijd tusschen twee generaties, waarvan de pen van Guilloux met starre woede de trage en macabere verwikkelingen beschrijft. Een weefsel van leugens en zelfbedrog, dat den menschen achter het front het voortleven moest mogelijk maken. Van daaruit gezien is de oorlog een sprookje, bloedig, maar een sprookje.

In het verhaal van dit verhaal heeft de schrijver wraak genomen op wat zoo al niet hij zelf, lotgenooten gedurende die jaren, vooral in 1917, hadden uit te staan. Een generatie stelt ermee haar zwaren doffen eisch tegenover de verbeende zelfzucht van een vorige. Deze eisch is geen klacht, maar totaal en onherroepelijk. Daarmee is het bij uitstek revolutionnaire karakter van het dikke, zware, troostelooze boek aangeduid. Rechtstreeks kiest de auteur eigenlijk geen partij, maar men kan geen oogenblik in twijfel zijn of zijn sympathie is bij de soldaten, die bij de vuurlijn aan het muiten sloegen. Cripure, de hoofdpersoon, die Merlin heet, maar, leeraar in de philosophie, door de jongens Cripure wordt bijgenaamd, omdat hij hen naar hun zin te vaak over de critique de la raison pure onderhoudt, Cripure zelf is een weerspannige. Hij kan of wil zich niet schikken, werkt aan een bloemlezing van de wanhoop en lijdt aan de behoefte tot geestelijke zelfbezoedeling. Dostojefski heeft zeker invloed op Guilloux geoefend.

Van een moedwillige virulente vooringenomenheid uit is dit verhaal geschreven. Men kan het verwijten de schakeeringen te verwaarloozen en de conflicten al te strak te schematiseeren. Het is Guilloux onmogelijk een thema, dat zich aanbiedt, onaangeboord te laten. Alle worden uitgeput in een lust tot schrijven, die nooit tot die in mooi schrijven wordt. En door deze doffe halsstarrigheid, welke den lezer niets cadeau doet, wordt de roman geladen met de felst denkbare ontplofbare stof, daar geen enkele tendenz met deze levenshouding te rijmen is. Want in plaats van te streven naar een maatschappelijke omverwerping stelt de schrijver zich met dit boek onverzoenlijk weigerachtig tegenover de werkelijkheid.

Montherlant, Service inutile. - Bernard Grasset, Paris.

Eer dan romanschrijver is Henry de Montherlant essayist. Dichter dan bij Balzac, wiens voorbeeld hem getergd heeft, staat hij bij Stendhal. Bij het klimmen van de jaren is er een hang naar innerlijke ordening, naar zielsversobering over hem vaardig geworden. De voornaam en het partikel van den familienaam blijven op den omslag van het boek achterwege. Met de ijdelheden van de wereld en het eigen ik rekende hij achtereenvolgens af. De wereld interesseert hem slechts voorzoover ze zich in hem weerspiegelt, voorzoover hij ze herschept.

Als een transformator van geestelijke waarden verschijnt hij in dezen herdruk van artikelen en door hem uitgesproken redevoeringen. Alle houden zich met de nooden der persoonlijkheid bezig. Er is moed in de goede trouw, waarmee een zich niet schamend egocentrisme ze bloot legt. ‘Je n'ai que l'idée que je me fais de moi pour me soutenir sur les

[p. 130]

mers du néant.’ Dit is iets te.... erg gezegd. Deze zeeën der ledigheid houden Montherlant als schrijver op in de mate, waarin ze hem de mogelijkheid schiepen zijn geestelijke physionomie te boetseeren. Die arbeid neemt hem dermate in beslag, dat onvoldoende vormkracht overschiet om uit zich gestalten te scheppen en deze door de verwikkelingen, welke de roman stelt, tot leven te wekken. Dit onvermogen liet zijn roman Célibataires mislukken. De romankunst begint waar Montherlant eindigt. En daar hij meer en meer critisch en zelfs geeselend komt te staan tegen een vorm van samenleving en beschaving, waartegen hij enkele jaren geleden in een herhaalde ‘retraite’ genezing zocht, waarover hij het vonnis streek in een boek La rose de sable, dat hij uit patriottische overwegingen niet in het daglicht wilde geven, verwijdert hij zich welbewust van de voorwaarden, zonder welke verhaalkunst, waarnaar hij vroeger streefde, ondenkbaar is.

De titel van dezen bundel is er een van bittere berusting. De wereld, zegt hij hiermee, ligt in het kwaad; onmogelijk ze daaruit te trekken. De diensten, die hij haar biedt, accentueeren zijn nihilisme. De romantische trek van deze vereenzaming en gekwetsten trots huwt zich aan een evangelischen drang, dank zij welken een behoefte aan innerlijke gracie, die de genade nabijkomt, zich over de verloren gewaande menschheid buigt en haar de hand reikt. Wat hij aan daden biedt is vooral zijn talent. ‘Un grand écrivain sert sa patrie par son oeuvre bien plus que par l'action à laquelle il peut se mêler.’ Bijna tien jaar lang hebben twee valiezen zijn eenige bagage uitgemaakt. Al dien tijd bleef hij zwervende, toen de komst van wat roem mag heeten hem tegelijkertijd van den ‘smaak’ in den roem beroofd had. Maar daar Montherlant in weerwil of ten gevolge van anders gerichte gaven geen ‘grand écrivain’ is, blijft de waarde van dit alles beperkt, hoezeer ook uit ander oogpunt boeiend.

H.v.L.