De Gids. Jaargang 99

[p. 144]

Bibliographie

Mr. Dr. G. van den Bergh, Aarde en Wereld in Ruimte en Tijd. Een uiteenzetting voor iedereen. - N.V. Em. Querido's Uitgevers-Maatschappij, Amsterdam. 1934. 344 blz.

Wanneer een enthousiast beoefenaar der astronomie, die altijd met veel aandacht naar den hemel heeft gekeken en die zorg heeft gedragen, de ontwikkeling van het vak voortdurend te blijven volgen, naast belangstelling en helder inzicht ook nog den animus docendi bezit, is het geen wonder, dat hij, na aanvankelijke aarzeling, zwicht (en gaarne zwicht) voor den aandrang, op hem uitgeoefend, om nu eens zoo bevattelijk, dat letterlijk iedereen het moet begrijpen, den huidigen stand van onze kennis der hemelverschijnselen uiteen te zetten.

Zoo is de heer van den Bergh er dan ook toe gekomen, het fraaie boek te schrijven, waarvoor we hier de aandacht vragen: een levendige en heldere verhandeling over sterrenkunde, die, bij de eenvoudigste verschijnselen beginnend, tot de nieuwste resultaten van de moderne wetenschap opklimt en die in haar bevattelijken, onderhoudenden en toch nooit tot banaliteit vervallenden schrijftrant een goed specimen van populair-wetenschappelijke lectuur mag heeten.

Men kan zich volkomen voorstellen, dat boeken als dit geschreven worden. Wat minder gemakkelijk te begrijpen valt, is, dat ze ook gelezen worden of liever, door wie ze gelezen worden. Bestaan er heusch menschen, die beantwoorden aan het lezersbeeld, dat den schrijver voor den geest heeft gezweefd, menschen, die niets weten en aan wie toch alles duidelijk kan worden gemaakt? Waaraan op blz. 93 nog uitvoerig moet worden uitgelegd, dat de inhouden van twee bollen zich verhouden als de derde machten hunner stralen (en dat r³ r maal r maal r beduidt) en die toch aan het eind van het boek eenig begrip zullen hebben van de relativiteitstheorie en van de leer van het uitdijend heelal? Is een geestelijk groeiproces in dit tempo werkelijk denkbaar?

Het is een bekend bezwaar tegen populariseering van wetenschap, dat in deze vragen wordt uitgesproken. De lectuur doet er meer rijzen. Men ontkomt b.v. niet aan den indruk, dat de schrijver de zaken wel eens wat al te eenvoudig wil voorstellen en dat hij daardoor de moeilijkheden wel eens meer verdoezelt dan verheldert (zoo b.v. op blz. 94 de redeneering over het verband van zwaartekracht en slingertijd); men kan ook niet nalaten, op te merken, dat de reëele denkmoeilijkheden, die in een begrip verborgen liggen, niet kunnen worden weggetooverd, door het gebruik van aanhalingsteekens (de schrijver spreekt over ‘middelpuntvliedende kracht’); men kan zich soms verbazen over de

[p. 145]

verhelderende werking, die van stoffelijke modellen verwacht wordt (een curieus voorbeeld hiervan vindt men op blz. 66 seq., waar ter verklaring van de jaargetijden in een kamer met behulp van zagen en timmeren, een mechaniek en een lamp, een model van de beweging van de aarde om de zon wordt opgebouwd, terwijl er de nadruk op wordt gelegd, dat men dit alles niet werkelijk moet doen, maar in gedachten; zou het niet gemakkelijker zijn, zich twee bollen voor te stellen dan een stoffelijk model van die bollen?); en men voelt zich ook vaak geneigd tot de verzuchting, hoe moeilijk eenvoudige wiskundige redeneeringen toch kunnen lijken, als men met alle geweld iedere toepassing van wiskundig teekenschrift wil vermijden (dit schijnt een conditio sine qua non voor populariteit te zijn).

Zoo kan men veel vragen en twijfelen. Maar op de waarde van het boek dingt men daarmee toch eigenlijk heelemaal niet af. De schrijver had, als hij een motto boven zijn werk had willen zetten, iets kunnen kiezen in den trant van Beethoven's opschrift op de Missa Solemnis: Vom Herzen; möge es wieder zum Herzen gehen. Want inderdaad; dit boek is uit bezieling geboren en wanneer het ook maar op een enkeling iets overbrengt van den geest, waarin het werd geschreven, zal het zijn doel hebben bereikt en zijn waarde hebben bewezen ondanks alle theoretische tegenwerpingen.

E.J.D.