De Gids. Jaargang 99

[p. 350]

Jacques Rivière

Jacques Rivière, Florence, roman. - R.A. Corréa, Paris.

Ziehier het laatste uit de letterkundige nalatenschap van Rivière, verschenen na de andere posthume werken, na A la trace de Dieu, na de Correspondance met Claudel en de prachtige met Alain Fournier, na Quelques progrès dans l'étude du coeur humain, De la foi, de briefwisseling met Artaud, Le Français, Carnet de guerre, Pour et contre une société des nations, Rimbaud en Moralisme et Littérature.

Tien jaren zijn verstreken sinds zijn omgeving moest leeren zonder hem te leven. Zijn omgeving, dat zijn allen, die woord voor woord hem lezen met die spitse, tegelijk zware en lichte aandacht, welke zijn werken vorderen, om het even of zij het spoor van God in het afgetrokkene of in de tastbaarheden zoeken. Met geen schrijver of het moest Gide zijn, een zijner meesters, heeft de lezer dat levende, persoonlijke contact, met geen enkelen wellicht treedt hij in een zoo vibreerende tweespraak. Rivière trekt er hem niet in, hij opent zich in alles, wat hij schrijft, want dit schrijven was een op den toon der bezinning gestemd spreken, waarvan de klank samentrilde met de bewegingen van dit onrustige en nochtans heldere hart. Elk schrijven was hem een uit-elkander-zetting met zich zelf, een ‘studie van het menschelijke hart’. En in de talrijke brieven, sinds de jeugd met gelijken en meesters gewisseld, confronteerde hij zich aan waarden, in litteratuur, schilderkunst en zedeleer gevonden en waarvoor hij de maatstaven indirect vaak aan boeken ontleende. Hij was een moralist in den Franschen zin van het woord, geen zedemeester, een geweten, dat, strevend naar waarachtigheid, in het leven God zocht en daarbij gedragen werd door een geloof boven dogma, dat in de Sincérit é envers soi-même zijn reden van bestaan en adelsbrief vond.

[p. 351]

Dit alles bleef zonder ‘gietnaad’ of ‘helling’, want Jacques Rivière was een kunstenaar met het woord of liever van den zin en begaafd met het als een seismograaf zoo zuivere vermogen tot het opsporen en aanduiden van de trillingen en constructiefouten in eigen en anderer aanleg en wat daarvan in deze orde van denkbeelden de vruchten zijn. Maar deze frenesie in den strijd tegen zelfbedrog, de striktheid van het zich zelf in de hand houden, de weigerachtigheid tegenover de lagen van de zinnen, beletten hem niet, Pierre in Florence te laten opteekenen: ‘son vice, c'est bien la sensation’.

De gewaarwording heeft dit korte, bloeiende, innerlijk bewogen, naar het uiterlijk koele leven gericht. Voor haar verraad was hij op zijn hoede. In die enkele jaren vond hij nauwelijks tijd zich uit te schrijven. Het is geen aanmatiging, Pierre met den schrijver te vereenzelvigen. Hij gaf zich, argeloos ontwapend, weinig moeite dit te verbergen. Hij zelf moest erkennen: ik ben geen romancier. Het ontbrak hem daartoe aan verbeelding en het vermogen tot het scheppen van gestalten en van ruimte om de figuren heen. Zijn zin voor de werkelijkheid ontsprong te dicht bij het centrale punt van het bewustzijn, dat, schouwende, zich zelf slechts innerlijk ervaart. Want evenals zijn andere geschriften is dit een introspectie.

Voor den oppervlakkige een minnehistorie van een lichtzinnige vrouw, haast enkel lichaam, een man, minnaars en Pierre, ‘amant de coeur’, is dit een zielsbelijdenis van een ras geknotte verrukking, die zich door de intensiteit zelf van wat Rivière niet aarzelt chair te noemen, verdiept tot een stroomen, waardoor het gansche wezen in beweging komt en als het ware klinkende wordt. En in dit bittere feest, waar de kaarsen, nauwelijks ontstoken, walmen, na de korte zoetheid, die den smaak van asch laat, verheelt Pierre zich niet de bedwelming, zij het ‘une froi de ivresse’ noch zijn poovere figuur in een wereldsche omgeving, waaraan hij zich stoot, die hem uitstoot. Wel past hij zich naar het uiterlijk met vast beleid aan te midden van mededingers’, die het in zoo ver van hem winnen, dat hun, door Florence waargenomen, te-kort haar door het ‘over den band spelen’ à plomb houden, terwijl zijn ‘actief’, door haar met een tot liefde gaande bewondering aangehangen, haar andere oogenblikken kregel stemt, wijl het haar heur ‘passief’ laat gevoelen.

[p. 352]

Pierre weet dit en kan noch wil het veranderen. Uit de hoogte van zijn schrandere nederigheid is dit een bitter en ernstig spel, waarin zelfs het liegen, dat hij voor het eerst doet, vergeven wordt. En de veelvuldige geschakeerdheid dezer gewaarwordingen belet hem niet, moedig in te hollen op ‘l'obstacle que formaient en lui le goût de s'exprimer toujours justement et ce doute systématique qu'il laissait planer sur la réalité de ses sentiments’.

Op zijn doodsbed heeft hij met zijn vrouw over de uitgave van dit en de andere werken gesproken. Florence bleef onvoltooid. In 1923 en '24 heeft hij eraan gewerkt. Met dezen roman zat hij in, want Rivière wilde niet, dat men erbij aan hem zou denken. Vooral wilde hij dien niet als de laatste uitdrukking van zijn wezen laten gelden. Ten slotte stemde hij erin toe, dat hij veel later na de rest het licht zou zien. Isabella heeft zich hieraan gehouden. Men begrijpt de pijn, die het haar kostte, dit werk aan zich te ontscheuren, niet alleen, omdat Jacques nog veel aan den vorm gewerkt zou hebben. Met de andere, met zijn roman Aimée had hij desgelijks gedaan. Als zij hem dien niet ontrukt had zou hij aan het herschrijven gebleven zijn met alle, daaraan verbonden risico's.

Naar de zienswijze van de weduwe is Florence een letterkundige oefening geweest, waarop hij rekende om de maat van zijn kunstenaarschap te geven. Deze opmerking worde met voorbehoud aanvaard. In beginsel is er geen onderscheid tusschen dit en de andere geschriften. Dat hij hier zich in ongekende vrijmoedigheid tot het beschrijven van zinsgenot liet verleiden heeft met zijn kunstenaarschap niet te doen. Rivière was te zeer uit één stuk om het eene element van andere te kunnen of willen scheiden. Wel kan het verwonderen dat hij dit na de andere, anders gerichte werken schreef. De verklaring zal te zoeken zijn in de striktheid zelf, waarmee hij tot dan toe de vervoeringen moedwillig had gebroken op de innerlijke weerstanden, waaraan zijn geestelijke drift haar spanning dankte en zonder welke hij doof, blind en stom bleef.

Voor zijn bewustzijn was de uiting niet van de gewaarwording zoo min als deze van de bezinning gescheiden. Op wat er in de laatste religieus was heeft de weduwe den nadruk gelegd. Zij beging daarmee een zelfde misvatting als de andere Isabelle, de zuster van Rimbaud. Florence moest, meent zij, op een ‘om-

[p. 353]

mekeer’ van Pierre eindigen. Men begrijpt, dat ommekeer hier met inkeer gelijk staat en wat inkeer in dit verband beduidt. Maar van inkeer tot bekeering is een stap, dien Rivière naar allen schijn niet gezet zou hebben. Zijn evolutie verwringend, hoe ook te goeder trouw, bewijst ze hem geen dienst. Het geloof van Jacques was er niet minder vurig om al wil het niet in een door haar kant en klaar meegedragen vat gerakeld worden. Voor het overige kan ze waarheid spreken, als ze zegt, dat de definitieve Florence misschien de zesde geweest zou zijn, gelijk de eerste versie van Aimée, in 1916 in krijgsgevangenschap voltooid, moeilijk en log, niet haalt bij de vederlichte, in 1922 gepubliceerd.

In Florence heeft hij den weerstand van technische moeilijkheden gezocht. Deze materie ‘lag hem niet’, maar het is dwaasheid dit een roman te noemen. Een novelle is het evenmin, wel een uitermate boeiende (in weerwil van het onvoldoende uit de woorden komen) glanzende zelfontleding, waarin de verheerlijking van de gewaarwording zich aan de belangeloosheid van den Godzoeker huwt, zij het anders dan Isabelle bedoelde.

Ten slotte moet zijn nagedachtenis in bescherming genomen worden tegen de uiting van de weduwe: ‘si la dernière oeuvre de Jacques, telle qu'elle est restée, n'ajoute rien à notre admiration littéraire....’ Is het haar hiermee ernst?.... In het onderbewustzijn heeft zij het kunstenaarschap verward met het zich gedurende korten tijd, tot zekere hoogte zelfs als experiment, laten meetrekken door een explosie van de zinnen, te heviger naar mate ze langer onderdrukt bleven. Immers wemelt Florence van prachtige trekjes als: ‘le moteur fait son doux récit profond’. Voor Isabelle daarentegen betrof het in laatste instantie den strijd, dien Gide en Claudel om dit bij alle vastheid van koers geslingerde hart streden, de eerste onwillens en dientengevolge met des te grooter nadruk. Tusschen beiden meende Rivière stervend de verzoening gevonden te hebben in Valéry, aan wien zijn laatste woorden gewijd waren, wellicht: ‘le vent se léve, il faut tenter de vivre’, die hij voor in Florence schreef?....

H. van Loon