De Gids. Jaargang 99

[p. 115]

Dramatische kroniek

Shakespeare's ‘Othello’

Het valt niet licht in kort bestek de indrukken van een onbevredigenden ‘Othello’ te rechtvaardigen; men raakt hier en bij den ‘Hamlet’ het eerst in een onvruchtbaar geharrewar over opvattingen. Er zullen, van zulke rollen als Othello, Hamlet en Iago, altijd verschillende opvattingen gespeeld kunnen worden. Laat ons, om de zaak te vergemakkelijken, alleen de eisch stellen dat een Iago, en een Othello groot en werkelijk moeten zijn, en niet te zeer in debat treden over de vraag hoe zuiver en juist zij gespeeld worden.

Ter zake. Van Dalsum speelt Othello als neger, dat is dus niet als Noord-Afrikaansche Moor. Alleen daarover valt des verkiezend, reeds veel te redetwisten. De oude Engelsche traditie is voor den neger, de jongere Europeesche en Engelsche voor den moor. Het zij hoe het zij. Het gaat er meer om hoe hij dien neger Othello speelt.

Hoe gedraagt deze Othello zich, om te beginnen, in de eerste tafereelen, hoe ziet hij er uit, wie is hij, wat voel ik als toeschouwer voor hem?

Eén ding staat van te voren onwrikbaar vast: tegenover den lateren woedenden en onwaardigen Othello stelt Shakespeare in het begin een waardig en groot mensch, van hooge afkomst, door iedereen geacht. Een eenvoudige natuur, daarbij. Hoe men dezen mensch ook speelt, als men hem niet eerst waardig en hoog speelt zal niemand later zijn val kunnen meten.

Shakespeare heeft dat begin kennelijk zoo bedoeld. Hij opent met een heftig nachtelijk rumoer, waarin hij terstond den dwazen zwakkeling Rodrigo en den fellen Iago ten voeten uit teekent, beiden scheldend op den moor die Brabantio's dochter stal. Men

[p. 116]

kan dien inzet niet te scheldend en te woest spelen, want in het tweede tafereel verschijnt Othello, de reeds belasterde, en hij is - eerste sterk tooneeleffect - geheel anders dan men het uit den mond van zijn drie tegenstanders verwachten mocht.

Met een enkel woord kalmeert hij het kabaal en doet de degens opsteken. Shakespeare, zijn latere tegenstelling voorbereidend, teekent hem hier en elders als een man, door geen krijgsgeweld of tegenslag uit zijn rust te brengen. Zijn gestalte rijst nog grooter op als hij voor den senaat komt te staan. Meesterlijke inzet van het derde tafereel, het eerste woord dat de hertog zegt is: ‘Valiant Othello....’ En eerst daarna verontschuldigt hij zich bij Brabantio, den gekrenkten vader: ‘I did not see you; welcome, gentle signior.’ Othello is groot. Brabantio is een senator.

Hoe staan de Iago, de Othello, de Brabantio van het Amsterdamsch tooneel voor ons, in deze eerste tafereelen? Shakespeare's Iago is bijkans nergens zoo fel gebekt als bij zijn eerste optreden. Hij is altijd op zijn echtst als hij in actie is. Hier bij Jules Verstraete, scheldt hij maar zoo terloops wat. Van Dalsum's Othello, in het nachtrumoer en tegenover den Venetiaanschen senaat, is meer verwaand dan waardig. Een neger, goed. Maar waarom deze low-caste neger? En zelfs, bij oogenblikken, deze verwende, brutale low caste? Men kan, als het om neger-proletariërs gaat, voor neger-proletariërs voelen. Maar Othello is er zeer zeker geen. Als Shakespeare generaal zegt bedoelt hij generaal. Wie gelooft dat van Dalsum Cyprus houden zou tegen den Turk?

Deze Othello is bovendien geschminkt op een wijze die naar een neger-masker zweemt. Ieder ander in het stuk is op normale wijze geschminkt. Is dit de man die ik mij als toeschouwer gedacht heb: een groot soldaat, die van jongs af aan in het harnas stond, of is het ‘The Emperor Jones’, geschminkt als negerkunstwerk, en met een lading ideeën over rassenverschil instee van een recht zwaard op zij?

Men begint zich als toeschouwer bovendien omtrent dit tijdstip af te vragen wat een Venetiaansch meisje uit de hoogste kringen als Desdemona in dézen mensch ziet, en haar voorkeur gaat te veel lijken op die uit een society-schandaal, waarin zij er, heden ten dage, met den drummer van de een of andere neger-band van door zou gaan.

Als men zoover is hangen de Othello-indrukken van een recht-

[p. 117]

geaard toeschouwer al volkomen uit het lood. Men voelt zich niet meer thuis, bij dèzen Shakespeare. Men vindt de motieven valsch ingezet. Men wordt wrevelig en vermoeid.

Het is onmogelijk dat het aan Shakespeare ligt. Waaraan ligt het dan? Men gaat scherper opletten. Het ligt er aan dat Shakespeare nergens in zijn volle werkelijkheid recht op zijn beenen wordt gezet. Enkele details:

Lees Othello, eerste scène. Staat Iago te schreeuwen of staat hij niet te schreeuwen, ‘with timorous accent and dire yell’? Of waarvan wordt Brabantio anders wakker, en acht hèm en Roderigo danig beschonken? Van dit zachte Amsterdamsche nachtrumoer? Het mocht wat. Shakespeare begint als een Jordaan-ruzie. Ten tooneele is het nog haast een serenade.

Lees Othello, tweede scène. Op een gegeven oogenblik zegt Iago: ‘He's married’, en Cassio, die van niets weet, vraagt: ‘To who?’ - Op dit oogenblik komt Othello weer op en Iago smoort zijn antwoord dus. Is de Cassio van het Amsterdamsch tooneel nieuwsgierig? Geen sikkepit. Weg realiteit. Wij spelen verder tooneel:

Lees Othello, derde scène. Desdemona verschijnt voor den senaat. Haar vader verwacht een met zwarte kunsten verleide dochter; hij ziet een franke, zelfbewuste vrouw. Vertrekt hij een spier van zijn gezicht? Niet hij. Hij wordt eerst twee teksten later ongelukkig. De regisseur heeft hem niets gezegd. Weg realiteit.

Daar ligt de haas in de peper. Van Dalsum ziet Shakespeare's werkelijkheid niet, hij ziet niet de duizend details van het eeuwige reeële leven in en tusschen de regels, die de meester vastlegt, eer hij het verteerend vuur op dien grondslag van steenharde werkelijkheid aansteekt, maar ook eerst dan.

Shakespeare geeft, in deze eerste drie tafereelen een fel gebeten Iago zonder masker; een dwaas jonkman, Rodrigo, een waardig generaal, juist op leeftijd, Othello; een toch altijd ietwat te lelieblank gespeelde Desdemona - en hij geeft de eerste angsten hoe het met dat alles zal verloopen.

Als het hier al hapert, als Iago hier al niet gevaarlijk en Othello niet waardig genoeg is, waar moet het dan heen?

Het gaat daarheen, waarheen een aantal goede acteurs een voorstelling sturen kunnen als de leiding en het inzicht ontbreekt: naar te waardeeren speelscènes, naar groote momenten zelfs,

[p. 118]

maar niet naar de grootsche orde van een menschelijke tragedie - een botsing van karakter met karakter. Wat zal men zich vergeefsch verdiepen in de vragen over Iago en Othello, en zich het hoofd breken met Coleridge en Hazlitt en Bradley, bij een Othello die al in de eerste drie tafereelen uit het goede spoor is geraakt, en in het vierde - op de Cypersche kade - niet meer dan slecht theater is: een slecht decor met menschen er voor?

Ja, bewonderaars, van Dalsum spèèlt groote scènes. Hij speelt den moord plotseling prachtig, hij sterft edel. Willy Haak's Desdemona is zuiver, Frits van Dijk's Rodrigo is goed, Ben Royaards Cassio is wat te star voor een vriend van Bianca, maar hij staat gaaf en goed in het geheel.

Alleen, waar is Shakespeare? Waar is de hand die mij mijn keel dichtknijpt, en de pijn om deze menschelijke ellende? Men coupeert mij mijn Shakespeare, na den eersten avond daarentegen, de scène waarin Rodrigo vermoord wordt, de Bianca, de scène Cassio-Bianca-Othello-Iago in het vierde bedrijf - wat overigens in deze opvatting past, waarin Othello veel te vroeg de prooi wordt, en waarin de eerbied voor en het inzicht in Shakespeare dus wel zeer gering zijn.

Neen; als Shakespeare een eeuwige toetssteen blijft voor het tooneelspel van alle tijden, dan staan wij er na Saalborn's ‘Driekoningen avond’ en van Dalsum's ‘Othello’ wat men noemt belabberd voor. De een speelt hem grof en zwak, de ander overladen met eigen ideeën, oneerbiedig en zonder begrip; geen van beiden dient hem.

En wat heeft het voor zin onder zulke omstandigheden over Iago te spreken, en zijn altijd verkeerd begrepen koude hart? Men moet eerst de teleurstelling weer te boven komen. Men is eer geneigd met Iago te zeggen:

Demand me nothing: what you know, you know:
From this time on I never will speak word.

J.W.F. Werumeus Buning

N.B. Omstreeks twaalf uur nadat het doek over ‘Othello’ en de daaropvolgende huldiging viel, zag ik ‘The Lives of a Bengal Lancer’, dat maar een film is. Als scenario.... enfin het is een film-scenario. Maar welk een prachtige realiteit en

[p. 119]

welk een doordrongenheid, in alle figuren, van datgene waarom het gaat!

Als men zóó Shakespeare spelen kon! Kort en goed: bij Othello heb ik mij geërgerd aan de kunst; bij ‘The Lives of a Bengal Lancer’ heb ik mijn aandoening weg moeten slikken, en nog eens weg moeten slikken.

En dan scheldt men van hoogerhand het publiek uit, dat niets vraagt dan dat gevoel in zijn keel, en er de maling aan heeft of het daarvoor naar Shakespeare of naar de film moet gaan.

De la nature avant toute chose....

Hetgeen inderdaad een vreemd citaat, maar toepasselijk, en overigens niet eens van Verlaine is.