De Gids. Jaargang 99

[p. 345]

Dramatische kroniek

Over blijspel, kluchtrollen, karakterspel, en natuurlijk tooneel

Het ‘second théatre français’ heeft ons den ‘Bourgeois Gentilhomme’ van Molière gebracht, dat op verre na zijn boeiendste stuk niet is, en er in deze Odéon-opvoering niet boeiender op werd. Eén van de twee - òf men maakt er een fantastische dolle boel van, òf men geeft den heer Jourdain eenig karakter; hij kan ons een goeden avond bezorgen als hansworst of als mensch. Maar in zulk een tweedehandschen traditioneelen Molière als deze vertooning te zien gaf is hij een gemoedelijk raar heerschap, dat wij àl te dom gaan vinden. Ik herinner mij met veel meer genoegen den voorlaatsten ‘Bourgeois Gentilhomme’, die het Vlaamsch Volkstooneel onder de Meester in het Paleis speelde, en waarin men het over den zotten boeg gegooid had.

Het is met dat karakterspelen in klucht en blijspel overigens een zaak, waarover men niet gauw uitgepraat raakt. Een kluchtrol staat ver van een clowns-spel af. Een clown is geen mensch; hij doet, in grime en figuur alles om niet op een mensch te lijken. Een klucht-rol echter is een mensch in vreemde omstandigheden, en des te meer kansen de speler benut om hem een karakter te maken, des te meer lachen wij om een medemensch, hetgeen dubbel genoegelijk is, gelijk een ieder weet. Voor het blijspel gaat dat uit den aard der zaak nog meer op, en wanneer de tragische muze af en toe één oogenblik het rijk van haar komische zuster betreedt, geeft dat een stuk en een rol vaak het ware zout en leven en den toeschouwer een fijner en dieper genoegen. Daarom heeft Shakespeare zijn Malvolio als tragikomisch accent in den Driekoningenavond gezet, en speelt, wie hem alleen als dwaas speelt, hem dwaas, en daarom is Ezerman

[p. 346]

in zijn prachtige komische drie rollen in ‘De Fakir’ bij het Nieuw Schouwtooneel zoo onweerstaanbaar komisch. Hij is als politie-agent, dokter en rechter in de eerste plaats een karakter, en vanuit dat karakter is hij komisch. Als men het anders doet - de opvoering van ‘Spektakel om Jolanthe’ door de Vereenigde Schouwspelers bracht het afschrikwekkend voorbeeld - is het mis. ‘Jolanthe’ is een stevige boerenklucht. Dikt men ze nog eens driedubbel aan en geeft men de rollen geen karakter, gelijk hier geschiedde, dan komt men in de onaangename theatrale wereld die het tegendeel van natuurlijk tooneel is: men ziet slechts tooneelspelen, en geen menschen. Daar ligt dan ook de kern van de zaak: het gaat om het spelen van menschen in de eerste plaats, en om tooneelspelen eerst in de derde; des te menschelijker men speelt, 't zij in klucht, blijspel of tragedie, des te beter speelt men.

Daar hebt ge de Viola uit Shakespeare's ‘Driekoningenavond’. In Saalborn's opvoering speelt Carla de Raet ze rank en fijn, en met iets dat meer is dan de gebruikelijke schalkschheid en vlotheid, namelijk met een paar oogenblikken melancholie. Ik herinner mij de waarachtigste Viola die ik ooit zag: Suzanne Bing, in de opvoering van Copeau. Waarom was zij nog zooveel waarachtiger dan deze Hollandsche Viola. Omdat zij menschelijker was. Want al is ‘Driekoningenavond’ dan een blijspel, en zelfs nu en dan een klucht - Viola's broer is voor zoover zij weet gestorven. Zij heeft verdriet. In dat verdriet, dat bij Shakespeare's vrouwen nooit tranenrijk, maar beheerscht en waardig is, treffen de goden haar met een tweede steek in het hart; zij raakt verliefd op den hertog, en de hertog zendt haar naar Olivia, om háár liefde voor hem te winnen. Een tragisch motief, komisch verwerkt; en het prachtige is, van deze Viola, dat haar speelschheid en geest even helder en rijk blijven, onder die driedubbele onzekerheid van verdriet, liefde en travesti. Suzanne Bing had een glimlach gevonden waaruit dit geheele leven sprak, soms, en voor een oogenblik. Ik schaam mij niet dat ik een traan gelaten heb, omdat zij zoo dapper glimlachte, midden in de zotternij van den Driekoningenavond, en dat is wat een diep begrepen menschelijkheid van een blijspel maken kan, soms, en voor een oogenblik.

Ik heb haar daar voor en daar na meestal als hupsche page

[p. 347]

zien spelen, die om haar dooden broer geen oortje maalde, en onverhoeds met den hertog trouwde zonder dat men recht wist waarom, 't zij dan omdat het stuk op z'n eind raakte. En hoe leeg was die rol zoo, niets dan tooneelspel geworden....

Daar hebt ge Shaw's ‘Pygmalion’. Eliza Dolittle zooals Charlotte Köhler haar op den première-avond speelde was een figuur-in-vijf-bedrijven, dat wil zeggen vijf figuren, en niet één mensch. Uitstekend tooneel, vijf maal, maar niet één Eliza. Het bewijst zoowel de hachelijke waarde van een premièrecritiek, als de waarheid van dit betoog dat ik het stuk ben gaan her-zien en bij minder aangezet tooneelspelen meer gave Eliza vond. Dat is de natuurlijke groei. Zoo groeide Molière uit de klucht tot de karaktercomedie en zoo orchestreert Shakespeare zijn tragische en komische menschen tot steeds volmaakter symfonie, tot hij in de Tempest het beest Caliban en de magische mensch Prospero op een tooneel brengt en het beest niet onmenschelijk, den mensch niet zonder het animale vertoont.

Is er hooger en lager menschelijkheid op het tooneel te spelen dan in de Tempest? En is ze hoog en laag niet volkomen natuurlijk? Al spelen wij dan tegenwoordig maar één Shakespeare in de drie jaar, wij zouden hem meer kunnen lezen om de lessen te trekken die hij over tooneel geeft.

J.W.F. Werumeus Buning