De Gids. Jaargang 99

[p. 334]

Portret van Frankrijk

Wladimir d'Ormesson, Qu'est-cequ'un Français? - Spes, Paris, 1934.

De experimenten van Hitler hebben op het Fransche partijen, breeder, het geestesleven hun werking niet gemist. d'Ormesson, scherpzinnig kenner van Duitschland, zegt dienaangaande: ‘in de zonderlinge tijden, die we beleven, gebeurt het, dat het geweld nog meer door de intellectueelen dan door de “pootelingen” aanbeden wordt.’ En elders: ‘ik zal de geestelijke elementen van de Duitsche revolutie niet verwaarloozen noch er ooit den draak mee steken.’ En zelfs toont hij zich ontvankelijk voor wat er in die uitbarsting ‘romantisch’ is. De schrijver haalt met opzet zoo breed mogelijk naar deze zijde uit ten einde zijn jeugdigen landgenooten met te meer klem de les te kunnen lezen, welke zich daardoor op sleeptouw lieten nemen. Want van die hooggeroemde missie begrijpt hij niet veel. ‘Het is alles vaag, dit dynamisme is nauwelijks iets anders dan opwinding.’

Met dat al erkent hij, dat er een groote spiritueele kracht schuilt in de sociale bewegingen, die Europa naar nog niet te onderscheiden lotsbeschikkingen voeren. De stoffelijke moeilijkheden hebben aan de ziel een veerkracht teruggegeven, die geroest was. Overal is de jeugd onrustig, vurig, overal zoekt ze dogma's om haar behoefte aan geloof te fixeeren. In Frankrijk heeft de vrijheid (in sommige kringen) evenmin een goede pers. Een ieder wil haar betoomen in naam van zijn eigen ideaal. d'Ormesson weet wel, dat Frankrijk in de wereld dikwijls wordt uitgemaakt voor een achterlijk land, dat door de gebeurtenissen is voorbijgestreefd, niet in staat de ingrijpende vervormingen te doorzien of een leidende rol te spelen.

De massa laat zich gemakkelijk door den schijn bedriegen. Wat in andere landen voorvalt is zeker ‘interessanter’ dan de langzame ontwikkeling van de geestelijke en andere krachten, die het

[p. 335]

begrip Frankrijk vertegenwoordigen. Op dit plan is de interessantheid géén maatstaf, men moet de politiek niet ‘romanceeren’. Dit doet wie ‘agitatie voor rythme, wanorde voor den geest der scheppende verbeelding, den schijn voor de werkelijkheid, geweld voor kracht, hartstocht voor geloof neemt.’

Frankrijk heeft in de wereld een taak, geen zending te vervullen. Een taak ontvonkt geen gezamenlijke geestdrift, ze is te eenvoudig, te laag-bij-den-grond voor den gewonen man, zeker voor een naar exaltatiën en zelfopwinding hakende jeugd. Maar een taak is moeilijker te vervullen, ‘want ze eischt de toepassing van die dagelijksche deugden, welke zich niet met gebaren en woorden tevreden stellen, maar een beroep doen op de diepten zelf van het innerlijk leven.’ En de schrijver acht deze taak de ‘geestelijke missie bij uitstek.’

Het nationalisme is een godsdienst geworden. Nationale en andere gemeenschappen hebben een vereeringsobject noodig ter aandrijving van hun geestkracht en overwinning van innerlijken weerstand. In Frankrijk neemt de bewondering van groote mannen andere vormen aan. ‘Er is een Fransch evenwicht, dat bestaat uit het gemiddelde van de meest uiteenloopende stroomingen. Er is een Fransch maatgevoel, (de lofzang wordt eentonig, H.v.L.), dat zich op gelijken afstand van alle overdrijvingen houdt. Er is een ‘Fransche vorm’ eindelijk, want alles, wat Fransch is, haakt er vooral naar vorm aan te nemen. Daarin vooral onderscheidt zich de Fransche beschaving, dochter van Athene en Rome, van de angelsaksische, noordsche en slavische beschavingen en bepaaldelijk van de Duitsche cultuur. De Franschman oordeelt naar verhoudingen, denkt in formules. Alles, wat indruischt tegen zijn ingeboren zin voor den vorm wekt zijn wantrouwen en kritiek.’

Zoo kan bij alle individueele verschillen van een type-Franschman gesproken worden tegenover de omlijnde exemplaren van andere variëteiten der menschelijke fauna. Het Fransche volkskarakter bezit vele facetten, uit vele rassen is het samengesteld. Het is een complex als resultante van tegenstrijdige krachten, verschillend onder den gezichtshoek van bodem, klimaat, taal en voeding. d'Ormesson demonstreert het aan de drie staatslieden, die in de laatste jaartientallen hun stempel op de wereldpolitiek drukten, Clemenceau, Briand en Poincaré. In alles

[p. 336]

uiteenloopend, konden ze nochtans alleen Franschen zijn.

Het is een oud volk, nog volstrekt niet afgeleefd, voor een groot deel wegens den gestadigen ‘inbreng’ van ander bloed. De eene vreemdeling, in Frankrijk gevestigd, assimileert zich gemakkelijker dan de andere, allen ondergaan de werking van de nieuwe omgeving. De massa is gezond, d.w.z. in evenwicht door de natuurlijke versmelting van de activiteiten, die ze bedrijft. Bij tijden roept ze om een sterk gezag, in den trant van een arbiter; in rustige jaren biedt de president van de republiek zich daartoe aan. Dit verklaart, waarom dan de hoekige karakters gemeden worden; de Franschman ducht een persoonlijk bewind. Het hoofd van staat moet de rol spelen van den koning van Engeland. Eerst als de branding hoog gaat krijgt hij een loods naast zich.

‘Frankrijk heeft niets meer te verwachten noch te begeeren. Hoe moet het dan zijn vlam voeden?’ De vraag zou gewettigd zijn als het meende, een zending te vervullen te hebben, de volvoering van een taak stelt andere eischen. De beteekenis van die taak wordt volstrekt niet altijd begrepen. De voldane wekt afgunst, wie in een verdedigende stelling staat wrevel. De beschuldigingen zijn bekend: het zou zelfzuchtig op den goudschat van de emissiebank zitten. Die beschuldigingen zijn volstrekt niet geheel ongegrond. Het mist een levende belangstelling voor wat zich menschelijk belangwekkends buiten zijn grenzen afspeelt, het reist te weinig naar lichaam en naar geest. De gemiddelde Franschman trekt zich bij aanraking met vreemdelingen te gereedelijk op het fort van zijn gezins- en groeps-isolement terug. Het wantrouwen, waarvan d'Ormesson spreekt, is een prikkeldraadversperring. Van die versperringen staan er vele in en om den ‘grooten tuin, die Frankrijk is’. ‘Laat anderen,’ schrijft hij, ‘rastrots, haat en onverzoenlijkheid vieren en hun vreugde vinden in dien dood op het slagveld, den mensch, naar het schijnt, alleen waardig, althans naar de meening van zekere overlevenden....’

Hij eindigt met een lofzang op ‘de eenvoudige en diepe deugden’, die met een vraagteeken gemerkt behoort te worden. Hij bedoelt die van het gezin, de familie, den huiselijken haard. Het is de waarheid, dat de Fransche vakman, niet de beambte erop uit is, wat hij doet goed, dat is: in de perfectie te doen. Eerbied voor de menschelijke persoonlijkheid spreekt zich ook uit in hun

[p. 337]

‘verbondenheid aan den grond, het huis, het familiegoed’. De keerzijde van deze gehechtheid is een verdorrende zelfzucht. Provinciaalsch noemt d'Ormesson zelf die echt Fransche deugden: ‘maatgevoel, verdraagzaamheid, hoofschheid, rechtschapenheid’. De zin voor de schakeering en geestelijke hiërarchie kan erbij gevoegd worden.

Het is onnoodig er kritiek op te oefenen, de enkeling herstelt wat er aan die maatschappelijke geboden knellend en steriliseerend is. Wie daartoe de kracht mist ondergaat de straf voor dit te-kort. Daarbij denke men aan Fransche provincieplaatsen, waar de meeste romans ‘spelen’: de afgemetenheid en schraapzucht van wie daar den toon aangeven kennen geen grenzen. In hun botte onmacht of vrees, de werkelijkheid onder het oog te zien, stolt het bloed. Hun begrippen van eer en schaamte ten aanzien van den familienaam maken om iets te noemen een te sluiten huwelijk tot een transactie. De ongeschreven wet van den bruidsschat eindelijk is een plaag, die niet met een beroep op provinciaalsche deugden goedgepraat kan worden.

H. van Loon