De Gids. Jaargang 99

[p. 242]

Dramatische kroniek

Klassieken, experimenten en familiestukken.

Kort na Nieuwjaarsdag worden er sinds vele jaren steeds de meeste domheden over Vondel gezegd, en het is te hopen dat het nog jaren zoo blijven mag. Want dat er nog altijd brave betweters gevonden worden die den Gijsbrecht een onspeelbaar of nagenoeg onspeelbaar stuk noemen is heel wat minder erg dan dat hun de kans daartoe niet geboden zou worden en tenslotte zeggen zij het van een stuk dat waarschijnlijk het grootste aantal opvoeringen van het Nederlandsche repertoire op zijn naam heeft, of ten naastenbij.

Het is dus met die onspeelbaarheid wel een ietwat vreemde zaak. Dat de Gijsbrecht moeilijk speelbaar is blijft een waarheid maar het ligt meer aan de spelers dan aan Vondel. Er is geen volk ter wereld dat zijn klassieke repertoire in verzen, om van het andere niet te spreken, zoozeer verwaarloost als het Nederlandsche en alle hooggeroemde nationale herleving heeft daaraan tot nu toe geen sikkepit veranderd. Dat beteekent niet alleen dat dit repertoire in vergetelheid raakt, maar het beteekent evenzeer dat de speelstijl verarmt. Er zijn steeds minder acteurs die in verzen kunnen spelen - ik zeg niet spreken, maar spelen. De sfeer van het poëtische drama wordt een gesloten wereld voor de jonge generaties en mochten er ooit weer dichters voor het tooneel gaan schrijven - het is een van de belangrijke factoren voor de armoede van het tooneel dat zij het thans niet doen - dan zou hun werk al ongeveer even onspeelbaar lijken als dat van Vondel, en men zou de spelers eerst weer tot een nieuwe speelstijl moeten opvoeden.

Royaards voedde zoo een generatie op, en men ziet zijn invloed in menigen Gijsbrechtspeler uit z'n school nog nawerken;

[p. 243]

Charlotte Köhler heeft zich als voordraagster de vers-spreekkunst eigen gemaakt en hier en daar hoort men nog ander dichterlijk geluid. Maar het meeste van de laatste Gijsbrecht-opvoeringen wordt gesproken als rythmisch proza, en Vondel heeft voor al dèze spelers voor niets gerijmd.

Royaard's groote opvoering liet, bij al zijn kracht en vasten stijl, het verlangen naar een fellere uiterlijke bewogenheid onbevredigd. Defresne's poging meer realiteit in de opvoering te brengen, meer directe menschelijkheid te geven laat, op andere wijze, dezelfde leemte.

Stel Vondel's faam een oogenblik terzijde, en houdt u aan de stof. Het is in het hart van den Hollandschen winter, in een lang belegerde stad, waar zwaar gevochten is op de wallen en daarbuiten. Hebt ge ooit een gestalte in den Gijsbrecht gezien, behalve de traditioneel met bloed bevlekte Arent, die het koud had, verwond was, of min of meer behoeftig gekleed? Er is geen schild met een bluts, geen zwaard met een schaar, geen soldaat met een lap in zijn wapenrok. En wat men aan strijders ziet is niet dan heldenvolk en beroepssoldaten; van Amsterdamsche burgerij geen spoor. Ik weet wel dat die burgerij figuratie zou moeten zijn, maar er is plaats te over voor zulke figuratie, en ze staat in de recente opvoeringen bijvoorbeeld al terstond in de stadspoort, waardoor Gijsbrecht overigens in en uitgaat zonder dat een van zijn manschap hem eenig eerbewijs brengt.

‘Vier dagen kwartierarrest!’, heb ik een goede vriend kwaad naast mij hooren mompelen. Zeer oneerbiedig tegenover Vondel en onze vredelievende natuur. Maar in het Amsterdam van den Gijsbrecht is het geen vrede, en de soldateske heeft alevenwel meestal niet de minste discipline. Ik wil maar zeggen dat Gijsbrecht met zulk volk de stad al maanden lang kwijt was geweest voor het stuk begint.

Het stuk gaat door. De stad gaat aan puin en brandt. Heeft iemand ooit iets daarvan bespeurd, tenzij wat rood licht uit de derde hers? Alle helden blijven in de plooi gekleed. Gijsbrechts pronkvertrek blijft aangeveegd en proper als een stilleven; al wat er zich achter het tooneel afspeelt blijft daar ook rigoureus verbannen. Geen vlam, geen wind, geen kou, geen ellende van het beleg, geen haastig voorbijrennende manschap; het is alles pais en vree ten tooneele, wat de spelers ook van het tegendeel mogen

[p. 244]

beweren. Nederland heeft een eeuw lang vrede genoten, en men ziet dat ook den Gijsbrecht aan. Ze is niet heroisch meer, maar wordt met het jaar humaner, en het valt niemand in dat heroiek en humaniteit te vereenigen zijn, en in dezen klassieken geest vereenigd zìjn.

Klassiek? Noem het met zijn groote en meesterlijke woordschilderijen liever barok. Maar geef het dan de weelderigheid daarvan, en in ieder geval dat wat onzen tijd zoozeer vreest in zijn armoede van gevoel: het pathos, de dichterlijke drift. Ik zeg niet dat de opvoering van het Amsterdamsch Tooneel die mist, maar ze heeft er niet genoeg van. Het is een respectabele opvoering. Maar die hoogst enkele maal dat men als toeschouwer een meesterwerk in verzen voor oogen krijgt moet men de scha van een seizoen inhalen; en men haalt ze niet in. Men wil meer! Men stelt hier de hoogste eischen, de ware. De Gijsbrecht is een toetssteen voor den Nederlandschen tooneelstijl.

Ze is nog altijd te weinig Nederlandsch, en nog altijd is ze in hooger stijl te denken. Ze verdraagt vele stijlen. Wil men ze realistisch: dat men ze realistisch spele. Maar dan ook in een belegerde stad, en niet met een spie en een Egmond die luidkeels converseeren onder de vijandelijke Amsterdamsche muur, maar dan ook met een werkelijk geweld voor het klooster, en een rijk en welverzorgd klooster gelijk het past, en wat meer werkelijkheid in duizend details. Wil men ze romantisch, dat men ze dan barokker spele, met meer overdaad van krijgshaftig vertoon, met meer muziek van het woord, met meer houding en vuur.

Het is merkwaardig voor het land en voor ons tooneel dat men nergens in kort bestek een overzicht vindt van de Gijsbrecht-opvattingen. Onderwerp voor een bij uitstek nuttige dissertatie. De huidige meeningsverschillen gaan over de opvatting als strijdbaar held en dien als met weerzin strijdend burgervader en mensch. Een ietwat zonderlinge tegenstelling. Een groote heroieke natuur gaat daarom nog niet met voorliefde in den strijd. De heroiek van den strijd is dat men niettegenstaande al haar beproeving toch strijdt. De heroiek van den Gijsbrecht is dat hij stug en stoer voortvecht tot het goddelijk woord hem ontslaat, bij monde van Rafael. Dat men, na Rafael's woord in van Dalsum's Gijsbrecht geen groote ommekeer kan zien, omdat die bij hem al veel eerder, met het verhaal van den bode plaats

[p. 245]

vond, pleit voor mij tegen zijn humanistische opvatting. Hij is, nadat het goddelijk licht hem uit het klooster geleid heeft, een geslagen man. Vandaar dat men zijn verzet tegen den heer van Voren niet voor waarheid neemt. Vandaar dat zijn verzet om heen te gaan tegen Badeloch een plotselinge theatrale opzweeping wordt; dèze Gijsbrecht heeft geen engel noodig, hij volgt God's wil op de eerste vermaning. Hij strijdt niet, gelijk Mozes, zelfs tegen God, tot God spreekt. En daarmee verliest van Dalsum's gestalte de kans op de oud-testamentaire en grootere dramatische beteekenis, die Royaards, geboren strijder tegen God en duivel haar gaf. Dramatische grootheid wordt bepaald door de grootheid van het conflict. Van Dalsum's menschelijke Gijsbrecht vreest God als een gehoorzaam burger. Royaards streed tegen hem tot zijn heup ontwricht werd. Des te hooger men de opvatting van een groote dramatische rol in dien zin kan opvoeren, des te grootscher kansen biedt de rol, des te meer beteekenis krijgt ze.

De Gijsbrecht biedt die kansen. Ik erken gaarne dat het Amsterdamsch Tooneel een respectabele opvoering gaf. Maar een groote opvoering is in deze opvatting niet te bereiken, want men schakelt er den grootsten strijd, die met de goddelijke macht, in uit.

De maand heeft verder veel gebracht. Else Mauhs speelde ‘Het Adelaarsjong’. Een groote dramatische actrice - de grootste die wij hebben - met te weinig en te flauw tegenspel. Noem Rostand een pathetisch dichter - in ieder geval maakt hij, of wie hem hielp, tooneel. Er zijn situaties, opkomsten, scènes à faire. Lees ze op koud wit papier en ze klinken hol, geef ze een groote actrice in handen en ze ontroert er u mee. Tooneel is tooneel. Niet ten onrechte vreesde het leescomité van de Comédie Française eens Sarah Bernhardt als voorlezeres. Zij tooverden de tekst om, en maakte goed tooneel, niet van slechte literatuur, maar van tweederangs tooneelpoëzie vol eersterangsmogelijkheden. Die generatie is bijkans uitgestorven. Bouwmeester, zei een paradoxaal man, kon het A.B.C. zoo voordragen dat men tranen in zijn oogen kreeg. Het huidige publiek zou terstond in de gaten hebben dat het maar het A.B.C. was.

En toch. Het Amsterdamsch Tooneel heeft ‘Gele koorts’ ge-

[p. 246]

speeld. Als er in jaren in een stuk werd opgevoerd dat minder tooneelgehalte had, ken ik dat stuk niet. Maar de stof was ongemeen interessant; laten wij het dan tooneel in brochure-vorm noemen. Een uitstekende opvoering. Het schijnt dat de toeschouwer tooneel in dezen vorm niet accepteerde. Hij verlangt dus toch het ontroerende A.B.C., en zijn brochures leest hij zelf wel thuis?

Wij hebben Holberg's ‘Don Colibrados’ gezien, of de commedia dell' arte op bezoek uit Venetië in Denemarken, en ietwat traag en vermoeid van de reis naar de provincie. Alweer: een schat van speelmogelijkheden. Maar de ‘Jonge Spelers’, evenmin als eenig ander gezelschap van onzen tijd, heeft dat vrije en franke tooneelspelerstooneel onder de knie. Het hapert in het poëtische drama en in de klucht, men is evenzeer verleerd op tooneelstelten te gaan, als elkaar af te rossen en loeren te draaien. De successen liggen ergens in de behagelijke middensfeer. In ‘De familie Kegge’ misschien, een bekwame Camera Obscuraadoptatie die Cor Hermus voor het Nieuw Schouwtooneel schreef, en die weer eens bewees hoe zulk een sfeer onze spelers ligt? In Sacha Guitry's ‘Nouveau Testament’ misschien, een glas lichte champagne in iets te lauwe glazen, dat ‘Het Masker’ ons verdienstelijk voorzette? Maar het beste in dat genre is en blijft toch wat Laseur's ensemble, het Centraal Tooneel biedt.

Sacha Guitry had eens op een avond, het was meen ik bij ‘Je t'aime’, een oud acteur van de Comédie in de zaal, een vriend van zijn grooten vader.

‘En?’ zei hij, toen het uit was. ‘Hm’ zei de oude heer van de Comédie. ‘Hoezoo?’ zei Sacha. ‘Heb ik geen prachtige troep?’

‘Jawel,’ zei de oude heer van de Comédie. ‘De beste koks van Parijs. Maar waarom laat je ze alleen water koken?’

Dat was zeer onrechtvaardig. En ook deze toespelling is dus zeer onrechtvaardig. Er was alleen mee bedoeld te zeggen dat het Centraal Tooneel voortreffelijk tooneel speelt in stukken die men eerder vergeet als de rollen die men er in zag. Het waren ‘De Oude Luitjes thuis’ - met meer dan ironie een familiestuk genoemd, waar elk lid der familie in huidige families zwaar becritiseerd zou worden over zijn levenswandel, en ‘Afkloppen’, eveneens een van die hedendaagsche tooneelspelen vol fijne

[p. 247]

toetsen en zonder veel karakter, waarin het hedendaagsche leven zich spiegelt. En het spiegelt zich zacht. Beter tooneelspel in dit genre kan men moeilijk verlangen.

Maar het is nu eenmaal een ingekankerde opinie van diverse oude acteurs en critici dat het tooneel niet in zijn beste doen is als de tragedie in verzen en de klucht niet op hun best bediend worden, en de tooneelhistorie staat hen ter zijde. Zulke menschen zijn lastig en min of meer querulant, maar een toiletspiegel geeft toch ook de volle waarheid niet.

En men wacht met eenige spanning op de dingen die het late seizoen brengen zal. Niet minder na twee Shakespeare's: ‘Driekoningenavond’ van Saalborn, ‘Othello’ van van Dalsum. Men was bijna vergeten dat er in geen drie of vier jaar een Shakespeare in ons land werd opgevoerd....

J.W.F. Werumeus Buning