De Gids. Jaargang 98

[p. 227]

Bibliographie

H. de Montherlant, Les célibataires, Grasset, Parijs.

Er is iets als een Montherlant-seizoen geweest; een officieele viering in de aula van de Sorbonne en de groote romanprijs van de Académie evenals een andere, voor aan Afrika gewijde werken bestemd, zijn hem toegekend. Met die feestelijkheden - ten deele waren ze er de weerslag van - vielen de verschijningen, vlak achtereen, van zijn verzen Encore un instant de bonheur en de roman Les célibataires tezamen. Die feesten namen het karakter van herdenkingen aan. Het is altijd gevaarlijk een jong schrijver midden in zijn arbeid opzichtig te gaan huldigen en Montherlant is nog niet veertig jaar oud.

Wat gehuldigd werd was de nationale figuur. Montherlant is den jongeren een tijd lang als krachtbron verschenen. Hij wilde de verzamelaar zijn voor de door den oorlog losgemaakte energieën, de generator van nieuwe krachten. In Le songe, dat troebele verhaal, beleed hij den eeredienst van nauw met den oorlog samenhangende machten, in Les bestiaires dien van het stierenvechten, in andere, in de jeugd geconcipieerd, van de sport. In alle brandt een primaire wil naar de macht; het begrip wedijver is aan geen zijner boeken vreemd. Het egotisme van Barrès heeft er een parvenu-achtigen vorm aangenomen. Montherlant moge diens invloed ondergaan hebben, bij hem wordt de drang naar daden door evenredige diepte van bezinning opgewogen noch gerechtvaardigd. En deze daden zelf missen den adel, in den gloed waarvan Barrès' eenvoudige getuigen van de vlucht voor een deel van zich zelf kwamen te staan.

Montherlant, de verlate romanticus, zoekt een andere bedwelming. Zijn ‘volupté’ bereikt nooit de sombere verfijning, welke bij Barrès ontoereikend blijft om er de dorheid aan te ontnemen. De jonge Montherlant zocht voor zich zelf de ‘sensation de virilité’. Hoe dichter hij de natuur naderde, des te vertrouwder meende hij zich met het bovennatuurlijke te kunnen maken. Daar de natuur wreed is schrikt hij niet voor tafereelen van wreedheid terug. Zijn gehoor geven aan toreadors-aanvechtingen heeft hem beroemd gemaakt. Hij begon er jong mee en hij was er trotsch op. Het bloed zou van meet af zijn lot gestempeld hebben. Alban de Bricoule, die met den schrijver mag vereenzelvigd worden, kwam op de wereld in een stroom van bloed; hij kreeg het leven door dat van zijn moeder te nemen.

Wat van dit leven de geestelijke inhoud was is spoedig uitgeput en daar de daden in den zin, waarin hij ze verstaat, zonderdien het automatisme van een gewilde, gemakkelijk te ontmaskeren mystiek verkrijgen kan zijn nieuwe roman als een afscheid worden opgevat. Maar bij een

[p. 228]

ondanks alles levend gebleven talent ligt in het afscheid de belofte van een toekomst besloten. Deze belofte is in Les célibataires nog niet verwezenlijkt. Men mist er de gespletenheid, die eigenlijk nooit de dramatische spanning van zelfstrijd bereikte, en de zelfvervuldheid van den jongen Montherlant, de droesem en wat bij tijden als onversneden wijn geschonken werd. De onrust van de jeugd is voorloopig gestild, maar met het vergaan van deze ongeduur schijnen andere kostelijker kwaliteiten mede verdwenen te zijn. De schrijver is niet in gebreke gebleven, den lezer omtrent zijn vergeefsche hunkeringen naar de verte te onderhouden. Bij elk vertrek droeg hij zich zelven mee. Het heimwee naar nieuwe kimmen steeg niet tot de pijn van een schrijnend gemis noch schoot het vleugels aan van een vlagende kracht, waarin hij, zich zelf verliezend, anders dan door het dilettantische experiment van een bij voorbaat ontmanden zwerftrek, zich zelf op hooger plan zou weergevonden hebben.

Tegenover deze crisis der persoonlijkheid is afwachten plicht. Naar welke zijde zal ze zich ontwikkelen....? Het verhaal der zotte avonturen en kluchtige gewiekstheden van de drie elkanders leven influenceerende bretonsche edellieden is forsch en wreed, maar, alles bij elkaar, niet kluchtig, forsch of wreed genoeg. Hun disputen en schelmestreken vormen een satyre tegen het geld, welke niet de roos treft. Montherlant moet er spot mee bedoeld hebben om een wereld, die haar ziel verloor. Maar deze spot ‘draagt’ niet bij gebreke aan de ruigte, het sap van Rabelais, daar Montherlant, de eigen ziel verloren hebbend, in deze bontheid van bedacht gebeuren schuilplaats zocht.

H. van Loon

Sforza, L'âme italienne, Flammarion, Parijs.

Graaf Sforza was de ambassadeur van Italië te Parijs, toen Mussolini de macht greep. Sforza trad toen onmiddellijk af. Zijn liberale gezindheid verbood hem, den nieuwen heerscher te dienen. Sedertdien is deze wereldburger in den renaissancistischen zin van het woord blijven zwerven. Door zijn besluit, blijkbaar zonder aarzelen genomen, had hij de deur achter zich in het slot gegooid. De Italiaansche diplomatie werd ermee van een harer fijnste geesten beroofd.

Ambteloos geworden, zocht hij nieuwe wegen. Nieuw....? In de stilte van de studeerkamer moet van jongs af zijn voorliefde er gepoosd hebben. Als meer dan een man van studie en politieken zin verschijnt Sforza in deze opstellen. Zijn pen gaf hij de laatste jaren nauwelijks rust. Studies over het nieuwe Europa en zijn bouwmeesters, Mazzini en het Chineesche raadsel gingen eraan vooraf. Een érudit van veel omvattend, bezonken oordeel treedt er den lezer uit tegemoet. Een georneerde geest, wiens Italianità stellig door de bitterheid der ‘vrijwillige’ ballingschap werd versterkt. Een democraat en een dilettant in den hoogen zin van het woord, die dwars door het exclusivisme van partijdigheid of nationale gramschap heen de verbondenheid, inniger dan welk verband ook, onderhoudt met de Noord-Italiaansche aarde, waar zijn stamboom, een der edelste van het gebied, vruchten droeg. Naar eigen overtuiging zou hij daarvan den zin verraden hebben door tegen het geweten en de lessen van een doorluchtig verleden in te handelen.

[p. 229]

Als een apologie kunnen deze opstellen gelezen worden. Sforza verweert er zich tegen de beklemming der misvorming, welke den geest van uitgewekenen, om het even of het Russen, Italianen of Duitschers zijn, pleegt aan te tasten. Kan twijfel hem besluipen: heb ik goed gedaan? Is mijn daad een Don-Quichotterie?.... Van eenige aarzeling is geen spoor te bekennen. Fier is zijn houding en ondanks alles vertrouwend.

Zoo min mogelijk spreekt hij over de fascistische revolutie; van schimpen onthoudt hij zich. Welk een verschil met Der Hasz van Heinrich Mann! Onvergelijkelijk waardiger is deze houding van Sforza. Waardigheid, hij kent ze als een bij uitstek Italiaansche eigenschap. Een Zusammengehoerigkeit, te dieper doorvoeld, naar mate in ruimte en tijd de scheiding toeneemt.

De waardigheid van het voorbehoud noopt hem, de ontwikkeling onder den gezichtshoek van het universeele te zien. De provincie en het universum vullen elkaar gemakkelijker aan dan dit en het vaderland.

‘Hoe schilderachtig ze ook zijn geweest, eenige avonturiers en tyrannen kunnen de wezenstrekken van de Italiaansche ziel niet gedurende eeuwen uitdrukken. Men zoeke ze in het onverwelkbare individualisme van het volk. In tijden van vrijheid schitterend en onstuimig, schijnt de Italiaansche natie ingesluimerd in perioden van burgerlijke en geestelijke inperking, welke in haar geschiedenis met eeuwen van vrijheid afwisselen, maar deze inperkingen tasten nooit zijn wezen aan; de levenskracht van het Italiaansche volk weerstaat alles evenals ongeveer het joodsche volk.’ En dit: ‘de bewegingen, die thans onder verschillende namen het leven van Europa vertroebelen, zullen nooit de bronnen van het zedelijke leven der Italiaansche natie bereiken.’

De hegemonie van de staats-idee is naar Sforza's oordeel een opwarmsel der proef van de Romeinsche keizers, die op allerlei ellende, ontvolking en invasie van buitenlanders uitliep. Ze is anti-historisch, want het Italiaansche volk voelt in zijn binnenste, dat de nationalismen Europa aan den rand van den afgrond gebracht hebben. Van alle Europeesche volken zou het Italiaansche voor de Europeesche denklijn het rijpst zijn. Europa stikt in al zijn grenzen. De nationale vraagstukken verwijden zich van zelf tot Europeesche problemen. En Sforza is zeker, dat ‘de Italiaansche ziel zich gereed zal betoonen in het nieuwe leven te versmelten.’ Hij kan zich op den in Italië gebleven geestes-rebel Croce beroepen en op den supremen trek van het individualisme, de ‘tragische en zoo Italiaansche traditie, eer de verbanning aan te nemen dan van geloof te veranderen, de verbanning, die de ontgoochelde eerzuchtigen verbittert, maar hen purifieert, welke ze slechts ondergaan om aan hun geweten te gehoorzamen.’

Hij verwijt de massa, die zich eenige jaren na den grooten oorlog door de rhetoriek van een d'Annunzio lietmeesleepen, karakterloosheid en weigert de daaraan voorafgegane communistische opvleug au sérieux te nemen. Zoo zou het tegenwoordige stelsel een kort tusschenspel zijn.

‘De Italiaansche natie, werkzaam en fier, waarvan de ziel uit duizendjarige tradities is samengesteld, welke er een ware aristocratie van maken, kan zich de weelde veroorloven te wachten. Ze geloofde soms een zending te vervullen te hebben. In het Europeesche leven is geen plaats meer voor volken met historische missie. Maar de Italiaansche vitaliteit kan haar eerder dan andere de schikking doen vinden, die

[p. 230]

Europa tevergeefs zoekt tusschen het te dorre liberalisme van de XIXde eeuw en de dreigende moreele inzinking, deze fatale losprijs van alle dictatoriale regiemen.’

Aldus Sforza, de belijder van een traditie, welke de toekomst kan dragen. Hij verheelt zich niet, den vurig gehoopten ommekeer wellicht niet te zullen beleven. De tegenover-elkanderstelling van den geestelijken inhoud van het fascisme en van het door hem beleden stelsel sterkt zijn positie, maar alleen op het daaraan beantwoordende plan. En daar dit plan niet slechts uit taktische overwegingen door de huidige machthebbers verworpen wordt en het gros van de Italianen daarmee zonder twijfel althans binnen afzienbaren tijd afgerekend heeft, komt Sforza, de uitgewekene, wil men, de balling, meer en meer alleen te staan in het alle lotgenooten dreigende gevaar, de vrijheid van denken en waarnemen te verbeuren.

H. van Loon

Pierre Renouvin, La Crise Européenne et la Grande Guerre, 1904-1918. - Paris, Félix Alcan, 1934.

Schrijver besteedt bijzondere zorg, geen der factoren, die tot den afloop van het conflict hebben medegewerkt, buiten beschouwing te laten. ‘Les péripéties de la lutte militaire, parce qu'elles ont été dramatiques et, en fin de compte, décisives, ont éclipsé et éclipsent encore le plus souvent, dans l'esprit de chacun, les autres aspects du conflit. Et pourtant, si l'on veut comprendre le sens et la portée de ces événements militaires, il faut les replacer au milieu de tous les autres éléments qui sont entrés en ligne de compte dans l'évolution du conflit.... C'est un événement diplomatique, indépendant des fluctuations du combat - l'intervention des Etats-Unis - qui a changé le cours de la guerre.... Les incidents de la politique intérieure ont exercé, presque sans cesse, une influence sur la situation militaire.... Il ne faut pas négliger davantage les répercussions lointaines du conflit. Tandis que les peuples européens sont aux prises, l'influence qu'ils avaient exercée sur les autres continents est compromise: le Japon domine en Extrême-Orient; les Etats-Unis étendent leur influence économique et politique sur l'Amérique latine....’

Nog in ander opzicht scherpt de ernst der beschreven gebeurtenissen den blik: ook het waarom van het groote drama wil die omvatten. ‘En face des événements tragiques, il est naturel que l'esprit humain cherche d'abord le pourquoi? Quelles sont les forces collectives ou les initiatives individuelles qui ont amené les Etats européens à un état de méfiance mutuelle, de surexcitation, qui formait une atmosphère propice à l'éclosion d'un conflit?.... Par le jeu de quelles forces ou par le concours de quelles volontés une dernière crise, qui n'était pas, dans son principe, plus grave que les autres, a-t-elle tourné en catastrophe?’

Genoeg om te doen zien dat Renouvin zich de taak niet te licht heeft gedacht. Heeft hij in de uitvoering aan eigen eisch beantwoord? Ik meen van ja, in verrassende mate. Zijn werk vormt deel XIX van de op twintig deelen berekende reeks ‘Peuples et Civilisations’ onder directie van Louis Halphen en Philippe Sagnac, waarvan tot dusver de deelen I-IX (Oudheid tot en met ‘prépondérance espagnole’) en

[p. 231]

XIII (Révolution française’) verschenen zijn, en die door een ‘monde contemporain’ van Eisenmann en Moysset zal worden besloten. Tot de bewerking van het XIXe deel was Renouvin door treffelijke studiën voorbeschikt, en hij is niet beneden de verwachting gebleven. Zoekt het publiek een stevig onderlegd, wel geproportioneerd en uit hoogen geest geschreven oorlogsboek, hier kan het het vinden. Een boek met nationale vooringenomenheid zeker, maar niet van de irriteerende soort waaraan nog vele Franschen zich mogen overgeven, doch die door de beste Franschen wordt geschuwd in opzet en vermeden in de practijk. En Renouvin is exponent van vele goede eigenschappen van zijn ras: hij is beheerscht, helder en redelijk. Controleer b.v. dit boek in wat hij over Nederland zegt: het is goed gedocumenteerd en vrij van wanbegrip. In welke opzichten wij over het geheel, door vreemde oorlogsbeschrijvers van wat nationaliteit ook, niet verwend waren.

Het boek eindigt met den wapenstilstand van Rhetondes, en dus vrij abrupt. Toch laat het schrijvers' oordeel omtrent het werk van Versailles wel doorschemeren. ‘La tâche immense que les hommes d'Etat vont avoir à entreprendre dans la conférence de la paix, demanderait une largeur de vues, une intelligence profonde des réalités économiques, une prévision à longue échéance, que nul ne peut se vanter de posséder. Elle exigerait un sens aigu de la solidarité internationale, que les gouvernements, même s'ils le voulaient, ne pourraient guère mettre en pratique, parce que les opinions publiques, toutes chaudes encore de la lutte, ne comprennent ni ne tolèrent le sacrifice de leurs intérêts.’ Welk een oordeel staat hier geschreven voor de wereld van 1934, niet ‘heet uit den strijd’, maar lauw van twijfelingen!

C.