De Gids. Jaargang 98

[p. 210]

Nationaal-socialistische staatsleer?

Otto Koellreutter, Grundzüge der Allgemeinen Staatslehre (Tübingen 1933).
B. Wigersma, Het wezen van het Fascisme (Van Dishoeck, Bussum, 1934).

Kort na elkaar verschenen, in Duitschland en ten onzent, twee boeken, elk blijk gevende van ernstig streven, om inhoud en waarde van de nationaal-socialistische (fascistische) staatsleer zoo objectief als dat voor een vóórstander der nationaal-socialistische politiek (dus: voor een partij-ganger) mogelijk is, te bepalen. Beide keeren is dit streven naar objectiviteit ten deele met succes bekroond. Treft men bij den Nederlandschen auteur nog hier en daar een zegswijze aan, die hoogstens in een politieke vergadering (en eigenlijk ook zelfs dààr niet) op haar plaats zoude zijn geweest, iets waarvan de Duitsche schrijver zich steeds heeft weten te onthouden, daartegenover staat, dat de teekening van het liberalisme, den achtergrond waartegen in beide geschriften het beeld van het fascisme geplaatst is, bij den Duitscher vrijwel tot een caricatuur is geworden, terwijl in het Nederlandsche boekje het hoofdstuk over de liberale opvattingen omtrent politieke vrijheid één van de beste is, die het bevat.

Met het streven naar objectiviteit is echter alles wat de boeken gemeen hebben, genoemd. Voor het overige is de instelling van beide auteurs volkomen verschillend. Bij Koellreutter is de beoefenaar van het staatsrecht aan het woord, die poogt de bij de politieke verschijnselen van zijn tijd passende staatsrechtelijke begrippen en dogmata te formuleeren. Zijn boek is het te waardeeren, hoewel nog geenszins geslaagde, resultaat van den strijd, dien de staatsrechtelijke vakman heeft te voeren met de revolutionaire rechtsstof, die hem door het derde rijk voorgezet

[p. 211]

wordt. Het nationaal-socialisme, dat Koellreutter poogt te begrijpen is derhalve de politiek van Hitler en de zijnen, de nationaal-socialistische staat, die hem voor oogen staat, het Duitschland van heden. Ir. Wigersma's werkje daarentegen is geheel gebaseerd op een wijsgeerig begrip van recht en staat, dat de vrucht is van jarenlange studie van de wijsbegeerte van Hegel en Bolland. Deze schrijver zoekt dan ook geen algemeen geldige waarden in de warreling van het heden, doch poogt uit wijsgeerige begripsvorming lessen te trekken voor de staatkunde van de toekomst. Gevaarlijk, ja uit wijsgeerig oogpunt a priori veroordeeld streven: in zuivere rede laat zich nu eenmaal geen politiek stelsel eenzijdig vóórstaan. Ir. Wigersma weet dit (pag. 11) en gaat dus, zich daarvan bewust, telkens slechts van het wijsgeerig staatsbegrip uit, wat echter beteekent, dat hij dat wijsgeerig begrip ook voortdurend verlaat. Op zijn best is hij daardoor steeds dan, wanneer hij aan zijn onderwerp (de waardeering van het fascisme) nog niet toe is, doch een algemeen-wijsgeerige uiteenzetting geeft van de begrippen, waarmede hij dan later het fascisme in verband poogt te brengen. Eenigszins toegespitst laat zich zeggen: zijn boekje heeft onmiskenbare verdiensten.... zoolang het niet over het fascisme handelt. Gelukkig is dit laatste niet zelden het geval. Ja, zelfs is de vraag gewettigd, of het fascisme wel ueberhaupt door hem wordt besproken. Bedoelen wij nl. met fascisme de Italiaansche en Duitsche politiek van onze dagen, dan moet het antwoord ontkennend luiden. Ir. W. bespreekt het fascisme ‘afgescheiden van de bepaalde vormen, die het reeds in enkele landen heeft aangenomen of bezig is aan te nemen’ (pag. 7), d.i. als een staatsvorm van de toekomst, waartoe de politieke gebeurtenissen van het heden slechts een ‘overgang’ vormen (pag. 87/88). Dat het huidige fascisme inderdaad slechts een tijdelijke knechting der vrijheid, een dictatoriale en ‘zeer bedenkelijke’ (pag. 158) ‘overgangsperiode’ (pag. 9) naar een beteren staatsvorm zijn zal, hóópt de schrijver uiteraard (en wij met hém), doch wordt door hem evenmin gerechtvaardigd als dit bijv. van communistische zijde t.a.v. het huidige Sowjet-regime geschiedt. Tenslotte berust des schrijvers instemming met het werkelijke fascisme, d.w.z. met de fascistische (nationaalsocialistische) politiek van onzen tijd, dus op niets anders dan op een vrome verwachting en is zijn betoog meer als een in den

[p. 212]

goeden zin des woords populaire uiteenzetting van het hegelisch staatsbegrip te waardeeren, dan, gelijk Koellreutter's ‘Grundzüge’, als een poging tot voorlichting en waardebepaling ten aanzien van de politieke gebeurtenissen van onzen tijd.

Geen wonder, dat bij zoo totaal verschillende instelling de concrete resultaten, waartoe de een en de ander zijn gekomen hemelsbreed verschillen. Laat mij hier slechts op twee cardinale punten van onderscheid mogen wijzen: het rassenvraagstuk en de kwestie monarchie of republiek.

Voor Ir. Wigersma is het rassenvraagstuk ‘tenslotte’ voor onze cultuur niet of nauwelijks van gewicht en hij beschouwt de opneming van een aantal Joden in een volksgemeenschap als de onze (en: de Duitsche) eer als een gelukkige omstandigheid dan als iets dat zou moeten worden bestreden. Zijn oppositie beperkt zich tot het Zionisme, dat zijn aanhangers belet goede Nederlanders te zijn. Koellreutter's houding t.a.v. het rassenvraagstuk (pag. 36 e.v.) schijnt minder rigoureus (en daardoor minder absurd) dan die van het officieele Duitsche nationaal-socialisme, zij blijft desondanks vrij dubbelzinnig en tenslotte ziet Koellreutter zich toch genoodzaakt ‘die vorhandenen wichtigen Zusammenhänge zwischen Volk und Rasse und die rassische Bedingtheit von Kultur und Staat an zu erkennen’ en wijdt hij zelfs een aparte paragraaph van zijn boek aan de ‘politische Bedeutung der Rassenpflege’ (pag. 50 e.v.).

Ten aanzien van de monarchie zijn de rollen omgekeerd: voor Koellreutter is de vraag republiek of koningschap ‘eine Frage zweiten Ranges’, zij het dan ook ‘eine Frage zu der letzten Endes auch Stellung genomen werden muss’ (pag. 121). Hier is zijn antwoord echter nauwelijks meer dubbelzinnig te noemen: in den ‘autoritären Führerstaat’ is de erfelijke monarchie nog slechts een overblijfsel van een verouderden staatsvorm, die voor ‘nieuwe vormen’ zal hebben te wijken (pag. 125). Voor Ir. Wigersma daarentegen is het staatshoofd, dat niet wordt benoemd doch ‘als telg uit een historisch met de natie verbonden Vorstenhuis.... (wordt) geboren’ (pag 152) een vorst, die ‘onschendbaar’ is en slechts aan God verantwoording is verschuldigd (pag. 150), de ‘onpartijdige uitvoerder van den wil des volks’ (pag. 157), waaraan de ‘leider’ ondergeschikt zal moeten zijn (pag. 157-158). Juist het tegendeel dus van hetgeen Koell-

[p. 213]

reutter ons leert, hetgeen echter niet wegneemt, dat beiden gelijk kunnen hebben: Ir. Wigersma omdat de constitutioneele monarchie inderdaad de zuiverste verschijningsvorm van het staatsbegrip is, Koellreutter omdat wat hij leert inderdaad datgene is, wat het fascisme ons brengen zal. Waarmede dan nogmaals de diametraal verschillende opzet van beider werk is gedemonstreerd. In staatsphilosophisch inzicht wint de Nederlander het van den Duitscher, doch hij vergist zich als hij meent, ons het wezen van het hedendaagsche fascisme te hebben verklaard. Wie, als Koellreutter, zich dààrmede belast, komt herhaaldelijk tot resultaten, die door Ir. Wigersma juist worden bestreden. De conclusie ligt voor de hand: Ir. Wigersma's verdediging van het ‘wijsgeerig fascisme’ loopt op een veroordeeling van het werkelijke fascisme uit en over blijft slechts zijn hóóp, dat wij ons in een ‘overgangstijd’ van de nationaal-socialistische werkelijkheid naar een beteren staatsvorm bevinden. Is dit fundament echter hecht genoeg, om daarop het zwaardrukkend gebouw eener dictatuur te doen verrijzen?

B.M. Telders