De Gids. Jaargang 98

[p. 392]

Dramatische kroniek

Onder anderen over drie opvoeringen, ‘Le paradoxe sur le comédien’, Bouwmeester, Sarah Bernhardt, en een speenvarken.

De verdubbeling van het aantal gezelschappen die men dit jaar beleefde, zou logisch redeneerend moeten hebben geleid tot een dubbel aantal voorstellingen. Aangezien dat aantal ongeveer hetzelfde is gebleven moet men nog logischer redeneeren: het publiek kan slechts een zeker getal nieuwe stukken consumeeren en dus blijft dat getal gelijk, niettegenstaande de grootere productiemogelijkheid. Die, trouwens, ernstig belemmerd wordt door het gebrek aan rustige werkgelegenheid. Het Nederlandsche tooneel is de laatste jaren steeds meer een reizend tooneel geworden en daardoor een tooneel met betreurenswaardig minder tijd tot zorgvuldige voorbereiding. Hoe het zij, het aantal Amsterdamsche premières is niet groot.

Over twee maanden is het seizoen ten einde en tot nu toe hebben de twee gezelschappen met de meeste en beste speelgelegenheid, het Amsterdamsche Tooneel en het Centraal Tooneel, ieder slechts een viertal nieuwe opvoeringen gebracht, dat is samen minder dan een gemiddeld repertoire van wijlen den vasten bespeler van den S.S. De kwaliteit is zeer zeker niet slecht geweest, maar opvallend was het gemis aan wat men lichter repertoire belieft te noemen, en, op den verplichten Gysbrecht na, aan alle klassiek of belegen werk.

De laatste maand heeft daarin eenige nuttige en aangename afwisseling gebracht. ‘Het Masker’ deed een vondst in licht tooneel met Deval's ‘Tovaritch’ (Vorstelijke Emigranten), de andere uit het oude ‘Schouwtooneel’ gevormde groep groef uit het nieuw-klassieke Russische repertoire Ostrowsky's ‘Het Bosch’ (Komedianten) op, en het Amsterdamsch Tooneel kwam

[p. 393]

met een minder zwaar problematisch stuk, Nielsen's ‘Drie Appelboomen’. Het werden drie avonden dat men voor zijn genoegen in den schouwburg zat, goed spel zag en hoogstens de verzuchting slaakte die al sinds jaren door duizende toeschouwers met Ciceronische regelmaat geslaakt wordt: genoeg goede acteurs, te veel troepen. Helaas, de Carthago's vallen, maar voor ieder Carthago dat valt, komen er twee bij, en Rome wordt er niet grooter door; het aantal Hanniballen en Caesaren, lees directeuren en regisseuren, neemt slechts toe, als in de beste vervaltijden....

Ter zake: ‘Tovaritch’ is een van die Parijsche comedies met lichten, bloeienden dialoog, niet zonder ernst, veeleer zonder dieper karakter, gelijk ze eens talrijk waren. Men kan hier op de ontknooping vitten, maar eerst als men de beminnelijkheid, de bekoring, de luchtige en scherpe schets der figuren recht heeft laten wedervaren. Het genre is zoo schaars geworden op ons repertoire dat men daarom eer geneigd is het te overschatten. Deval heeft minder te zeggen dan b.v. Nielsen, maar hij zegt het beter. En daarom luistert men, sedert het jaar nul, o schande, beter naar hèm.

Vorstelijke emigranten, die uit armoe in dienstbetrekking komen, daar zoowel bekende aristocratie als een gehaat Sovjetgezant treffen en hem tenslotte een toevertrouwd keizerlijk kapitaal afstaan om Rusland onafhankelijk te houden van vreemde invloeden - de stof was tragisch of licht te verwerken. Deval koos het laatste, met een halve korrel van het eerste als kruiderij. Zijn scenario zou een operette kunnen dienen: zijn dialoog maakt ervan wat het thans is.

Else Mauhs, onbetwistbaar onze eerste tooneelspeelster, speelt haar rol van ‘grande dame’ met een beheerscht meesterschap dat zich nergens naar voren dringt, feilloos van schakeering, levend tot in elk detail. Niemand zal haar in een rol als deze evenaren, die fijn tot in de vingertoppen en zeer zeker niet zonder elementaire vrouwelijkheid moet zijn; zeer weinigen zullen in zoo korten tijd als zij twee zulke tegengestelde rollen als deze en die in Pirandello's ‘Zooals je me wilt....’, met die ongebondenheid van het eerste bedrijf, (merkwaardig dat ook

[p. 394]

Greta Garbo dààr op haar best was) zoo volkomen van elkaar gescheiden weten te spelen.

Jan Musch was hier, als voormalig Russisch militair attaché te Parijs, niet haar ideale partner. Natuurlijk hapert het hem geenszins aan speelkracht, maar zulk een rol is tenslotte zijn beste genre niet. Hij speelt prachtig de kostelijke en de sterke situaties naar voren die in het geval van den prins-kamerdienaar liggen. Maar hij is niet de prins, die een kamerdienaar speelt, gelijk Else Mauhs; een prinses met een schort voor.

Ostrowsky's ‘Het Bosch’ bij het Nieuwe Schouwtooneel was wat stuk betrof een verrassing. Men kende slechts ‘Armoede is geen schande’ van dezen vruchtbaren en veelzijdigen meester, en het kleurrijke feest van die opvoering der Russische troep onder Charow staat ieder nog voor oogen. De gelukkige greep, die met ‘Het Bosch’ gedaan werd, leidt wellicht tot opvoering van zijn ‘Onweer’ en een onderzoek van wat er verder in zijn veertig blijspelen, tooneelstukken en drama's nog speelbaar is.

In ‘Het Bosch’, gespeeld als ‘Komedianten’, heeft men een merkwaardige en geslaagde kruising van satirische zeden-comedie en Shakespeariaansche elementen. Waarom herinnert Ostrowsky hier min of meer aan Goldoni, aan Molière; waarom is hij zoo frisch gebleven? Omdat hij rollen schrijft, een tooneel-partituur, en daarin menschelijkheid en problemen tracht onder te brengen in de een of andere tooneelvorm; omdat hij geboren tooneelschrijver is, schrijft voor acteurs die hij kent, en geen literator die zich in dramatische vorm tracht te uiten. Zijn typen zijn hier, H. Scholte merkte het terecht op in de ‘Groene’, min of meer standaardtypen, gelijk bij de commedia dell'arte: een gierige en manzieke oude dame, een bulderbas van een oud-officier, de clown Geluksvogel, de heldenspeler Pechvogel, de vrek, de domoor, en zoo voorts. De tooneelschrijver, die onzen tijd zoo haar commedia schrijft, zal de wereld veroveren....

Er ware hier op twee wijzen te regisseeren: door te dempen speelt men de ‘comédie de moeurs’ naar voren, door in het uitbundige te gaan de fantasie. De regie was wankelbaar, met eenige voorkeur voor het laatste, de bezetting van kleinere rollen te zwak om een voortreffelijk geheel in vasten stijl te kunnen verkrijgen.

[p. 395]

Mevrouw Royaards, de andere ‘grande dame’ van ons tooneel en de laatste jaren zeer zeker ernstig miskend als karakterspeelster gaf hier een prachtige verzorgde rol, Ezerman als schmiereacteur vol pathos en hoogmoed, maar ook vol van de rijke en gulle haat en de losse goedhartigheid die het ware tooneelbloed kenmerkt, speelde voor wat hij is: een onzer eerste acteurs, en van Praag voegde aan zijn collectie Shakespeare-clowns een nieuw exemplaar toe.

Had men dat alles, met Ko van Dijk's bulderbassende doove oom onder groote regie gehad, aangevuld met goede bijrollen, in den waren stijl en het ware evenwicht....

O, Carthago's die vallen en twee nieuwe kolonies stichten; o twee dozijn Caesaren! En o, ondankbare critiek, die zich een verrassend rijk en boeiend stuk voorgezet ziet, en altijd meer wil, easy to please, and hard to satisfy! Waarmee ik dan hoop te zeggen dat velen deze Ostrowsky te zien moeten krijgen, omdat de ware tooneelliefhebber dat ‘easy and hard’ - N.B.! Een Shakespeare-citaat, mijne dames en heeren - van nature in hart en hoofd draagt, en het verlangen naar meer nog nooit schade gedaan heeft aan de bewondering voor het mindere. Ik memoreer in het kort dat wij in Jacques Snoek een nieuw decorontwerper van beteekenis hebben.

Tenslotte: ‘De drie Appelboomen’. Een milieu-stuk: Hamburger haven. Hamburg, Marseille, Rotterdam, Barcelona etcaetera; een havenstuk. Meer naturalistische schildering dan stuk; meer figuren dan rollen, meer begrip en inzicht in karakters van een kroegbaas, zijn dochter, een matroos, dan bouw van die karakters, spanning, compositie, tooneel. Novelles van deze Jens C. Nielsen hebben mij dieper getroffen.

Drie eerste acteurs: van Dalsum, Verstraete, Charlotte Köhler. Voor van Dalsum is het de laatste jaren opvallend hoeveel rustiger en vaster hij, die eens onze ongebondenste acteur was, zijn karakters is gaan spelen, zonder daarbij aan kracht te verliezen. In tegendeel: zijn menschen, thans ten voeten uit en beheerscht gespeeld, treffen veel dieper dan de onbeheerschte, zichzelf overspelende menschelijkheid, die hij vroeger zoo onstuimig in de vormen goot dat er geen gaaf beeld, maar slechts brokstukken uit te voorschijn kwamen. En zoo was er op deze première een merkwaardige tegenstelling: Charlotte Köhler, die zich overspeelde.

[p. 396]

Zooiets kan een première-verschijnsel zijn: haar Badeloch deed zien dat zij zich in grooten vorm te beheerschen weet zonder aan speelkracht te verliezen.

Maar neem het als verschijnsel van een avond: het is dan een leerzaam voorbeeld van het al te persoonlijke tooneelspelen waarover Diderot in zijn ‘Paradoxe sur le Comédien’ in den jare 1773 reeds zulke onfeilbare waarheden gezegd heeft.

Het tooneel is min of meer een aquarium: een glazen venster scheidt mij van deze wereld, en laat mij haar zien. Een toeschouwer in den schouwburg is geen duiker, gewapend tegen haaien, maar veeleer een toeschouwer in een aquarium. Tooneel is geen leven, maar tooneel. Tooneelspel, waarbij ik vrees dat een actrice zich snijdt aan de glazen die zij stukslaat en zich blauwe schenen schopt tegen de stoelen die zij omver trapt, is in zulke oogenblikken slecht tooneel. Het leidt mij af van de rol, de furie van het te heet gegoten materiaal verbreekt den vorm, het beeld wordt, om in andere termen te spreken, te wild gegoten. Zoo drastisch mogelijk gezegd: de rol kookt over of brandt aan: ze wordt minder eetbaar.

Bouwmeester speelde op een avond klaverjas achter zijn rug, in de Koopman van Venetië, en zijn Shylock bleef groot. Sara Bernhardt, Racine spelende, en op een avond furieus op haar belichter, doorspekte haar alexandrijnen met haar woede:

‘Une lampe s'est éteinte a la deuxième herse,
Le machiniste est foutu à l'amende’.

En niemand behalve een oude tooneelrot merkte zooiets, omdat zij zoo prachtig verzen zei.

Over welke tooneelspeelproblemen ik u verzoek na te denken, met deze anecdote en andere ‘Paradoxe sur le comédien’ als toegift, gelijk Hermann Bahr ze vertelt: In een boerendorp kwam een verloopen groot acteur, en daagde alle boeren uit wie het beste als een speenvarken schreeuwen zou op het tooneel.

Hij schreeuwde als een speenvarken en vele boeren schreeuwden als een speenvarken, allen op het tooneel, maar men was het er over eens, dat hij het natuurlijkste speenvarken was geweest. Waarna een boer in felle woede ontstak en zijn jas openknoopte, waaronder een speenvarken was, dat hij geknepen had op het tooneel, en dat geschreeuwd had, als een speenvarken. ‘Hoe is het godsmogelijk zei hij verontwaardigd, dat die tooneelspeler een

[p. 397]

beter speenvarken is dan dit speenvarken zelf?’ Maar alevenwel kreeg hij geen gelijk.

Inderdaad, hoe is het mogelijk? Het is mogelijk omdat, zonder aesthetica gezegd, de wereld geschapen is uit den chaos, en de tooneelspeelkunst een vormende muze erkent, terwijl de speenvarkens daarvan niets weten, en dus geen tooneel kunnen spelen.

J.W.F. Werumeus Buning