De Gids. Jaargang 98

[p. 255]

Isabella Clara Eugenia

In een der groote achterzalen van het museum van schoone Kunsten te Brussel zijn een aantal herinneringsstukken bijeengebracht uit den tijd van Isabella Clara Eugenia, dochter van Philips II, aartshertogin van Oostenrijk, souvereine vorstin der Nederlanden, landvoogdes na den dood van haar man, prins Albertus; in de geschiedenis meestal kortweg de infante Isabella genoemd. De tentoonstelling is samengesteld uit een aantal childerijen en gravures en uit een viertal vitrines met boekwerken, oorkonden, contracten, enz. Van de schilderijen zijn er eenige uit de Brusselsche musea bekend, doch bij het herzien van alles tesamen wordt men opnieuw sterk getroffen door de nobele figuur van Isabella. Men wordt herinnerd aan wat zij tot stand bracht, meer nog aan het vele, dat zij tot stand heeft willen brengen, zonder dat het haar mocht gelukken. Doch vóór alles dringt zich aan den beschouwer de tragedie op van de infante en haar echtgenoot, dat ongelijke menschenpaar, dat de ondankbare taak op zich had te nemen de Nederlanden te besturen - en zoo mogelijk het Noordelijk gedeelte ervan voor dynastie en geloof te herwinnen - in het eerste derde gedeelte der zeventiende eeuw.

De portretten, bezien in chronologische volgorde, spreken boekdeelen, boekdeelen van vergeefsche wilskracht en verborgen leed. Albertus, eerst geestelijke, uit den religieuzen staat ontheven door Paus Clemens VIII omdat het zoo paste in de politiek van Philips II, wiens wil het was dat hij echtgenoot zou worden van zijn dochter, zien wij, in den wereldlijken stand teruggekeerd, afgebeeld door Frans Pourbus. Een prachtig paneeltje is het, waarop het ongezonde, weinig intelligente Habsburgsche-gelaat ons aanstaart boven kraag en zwaargeborduurde kleedij. Dan Isabella, in Spanje nog, een matige uitbeelding

[p. 256]

van haar levendige trekken, doch daartegenover een beter doek, (volgens dr. van Puyvelde abusievelijk aan Pourbus toegeschreven) eveneens in Spanje geschilderd, waarop de jeugdige verloofde het portretmedaljon van haar neef en aanstaanden echtgenoot in de hand houdt.

Dan treffen, als altijd, temidden van welke omgeving zij ook mogen hangen, de stukken van Rubens. Zij zijn na den dood der Aartshertogen ontstaan en deden dienst als onderdeelen in één der eerepoorten bij den intocht te Antwerpen van Isabella's opvolger, den Kardinaal-infant Ferdinand. Hoe maakte de heros der Vlaamsche schilderkunst zijn meesters beide tot heroën. Albertus gelijkt een forsch veldheer, man van machtig optreden, groot van postuur en breed van gebaar. Men kan niet nalaten van dit portret, waarin Rubens een stuk van zichzelf schilderde, naar het paneeltje van Pourbus terug te zien of naar het aanwezige pronkharnas van den aartshertog, dat wel rijk is aan versiering, maar ach zoo pover van afmetingen.

En ten slotte zien wij Isabella als weduwe. Albertus stierf jaren voor zijn vrouw; met zijn dood was het kinderloos blijven voor de Infante onherroepelijk geworden. De innigste wensch, die voor Isabella èn als vrouw èn als vorstin zooveel beteekende, tot de vervulling waarvan zij bedevaart op bedevaart deed naar de Onze Lieve Vrouwe van Scherpenheuvel, was onvervuld gebleven. In 1621 wist de vorstin, dat zij niet alleen nooit eigen kinderen zou hebben, zij wist tevens, dat zij haar landskinderen, die zij door de jaren had liefgekregen, zou verliezen. Zoo toch was bepaald in het contract van 1598. Zij treedt in de derde Orde van Franciscus, blijft aan het hoofd der staatszaken, doch verlaat het geestelijk habijt niet meer. Dat geestelijk kleed van sobere grijsbruine stof zien wij liggen naast haar gouden schepter; de Orde der Carmelitessen leende het kleed, den schepter ontnam men tijdelijk aan het O.L. Vrouwebeeld uit de kapel van Isabella in de Sinte Goedele. Door die souvenirs verplaatst in het verleden, voelen wij het tragisch gebeuren levend worden: de man, die priester wilde zijn, echtgenoot moest worden, doch aan zijn vrouw geen nakomelingen, aan zijn volk geen opvolger vermocht te schenken en de vrouw die, geboren voor alles om moeder te zijn, haar leven eindigde, kinderloos in het kleed van de Kerk.

[p. 257]

Aan een tweede serie afbeeldingen zien wij de veelzijdige werkzaamheden der Aartshertogen. Wij wonen een mis bij tijdens het beleg van Ostende en twee processies te Laeken, zooals die door Snayers en van der Horst op het doek zijn gebracht. Wij zien Isabella in haar paleistuin en dat paleis nog eens, in vogelvlucht weergegeven, met de oude St. Jacques en de vorstelijke woning der Nassau's op den achtergrond. En dan zien wij de vorstin met haar man in een paar situaties, die zoo scherp teekenend zijn voor het karakter van Isabella, die zich bij alle etikette en hoogheid - een hoogheid, die b.v. Gaston d'Orléans' frivole omgeving in Brussel zoo hinderde - door den directen omgang met haar onderdanen zoo geliefd wist te maken. Wij denken daarbij nog niet zoozeer aan het door Staben afgebeelde bezoek aan het atelier van Rubens, als wel aan den ‘tir au papegay’, het volksgebruik, door Sallaert vereeuwigd. Wanneer het daarbij Isabella, geoefend jageres als zij is, gelukt bij het eerste schot de papagaai van zijn hooge plaats te schieten, wordt zij onmiddellijk tot ‘Koningin van den handboog’ gekroond; met de 25.000 florijnen, die de stad Brussel haar daarvoor vereert, begiftigt zij een aantal jonge meisjes en den 1oden November 1617 sticht zij een jaarlijksche ‘plechtige processie op den Zavel (Sablon) op 's daags na Pinksteren, waaraan steeds de door haar gedoteerde maagdekens zullen deelnemen.’ Ook zulk een ommegang beeldde Sallaert af. De acte tot instelling der processie met kantteekeningen van de vorstin is aanwezig; zij ligt naast een nog belangrijker stuk, waarin de stichting van het Carmelitessenklooster in de residentie der vrome heerschers wordt vastgelegd.

De hervatting van den krijg tegen de Vereenigde Provinciën bleef den aartshertog bespaard; hij stierf in 1621. Wij zien het ontzielde lichaam, in Franciscaner pij liggen op het doodsbed, omringd door monniken. Een beeld van groote soberheid eenerzijds, terwijl anderzijds de aanwezige gravures van Francart's ‘Pompa funebris’ eraan herinneren, wat een berooid hof zich in den baroktijd, ook bij rouw, aan praal en luxe veroorloofde.

Aan Isabella werd geen leed bespaard; haar levensavond werd verduisterd door de successen van Maurits en Frederik Hendrik, door het verraad van den graaf van Bergh en door de zekerheid, dat het land, aan het welzijn waarvan zij al haar

[p. 258]

krachten had gegeven, door Spanje na haar dood slechts als één der stukken in het politieke spel der Habsburgers beschouwd zou worden, zonder gedachten aan de welvaart of aan het geluk der bewoners.

In het doodenmasker van de Infante vinden wij dat alles terug; de aanleg, en dat, en wat de levensstrijd ervan maakte, niet zonder ontroering beschouwen we den vermoeiden trek om den mond, dien trek ook aan door het leven minder zwaar beproefde Habsburgers zoozeer eigen. Doch tegelijkertijd zien wij, tot in den dood, aan de fijngevormde, even ironische getrokken neusvleugels, den anderen kant van Isabella's wezen, dat vroolijke, beminnelijke, en we bedenken dat zij niet alleen afstammelinge was van de Habsburgers doch ook, langs vrouwelijke lijn, van den levensblijden Lorenzo il Magnifico.

J.H. Plantenga