De Gids. Jaargang 98

[p. 250]

Dramatische kroniek

Enkele aanteekeningen bij Goldoni's ‘Il servo di due padroni’. Gezelschap Max Reinhardt

Goldoni leefde in Pisa tusschen paperassen en processtukken en was het tooneel haast vergeten toen de post hem een brief uit Venetië bracht, die ‘bloed en levensgeest weer in beweging zette’.

‘Het was een brief van Sacchi. De tooneelspeler was naar Italië teruggekeerd, wist dat ik in Pisa verbleef en vroeg mij een blijspel. Hij deed mij zelfs de stof aan de hand en liet mijn verbeelding daarbij vrij. Dat was waarlijk verlokkend! Ik voelde de oude hartstocht, het oude vuur, de oude geestdrift weer in mij ontwaken. De stof was “Il servo di due padroni”. Ik zag hoe ik de handeling naar mijn hand kon stellen, ik zag de hoofdrol voor mij, ik brandde om mij nog eens aan de oude kunst te wagen. Maar hoe! De processen, de cliënten werden met den dag talrijker. Maar die arme Sacchi! En “Il servo di due padroni....” Nog één keer.... Neen.... Ja.... Eindelijk schreef ik Sacchi dat ik zijn aanbod aannam. Overdag werkte ik als advokaat, 's nachts als tooneelschrijver. Ik voltooide het stuk en zond het naar Venetië. Niemand wist er een woord van. Alleen mijn vrouw was mijn vertrouwde, en ze leed met mij mee. Wat waren dat voor nachten!....’

De comedie van verwarringen die ‘De knecht van twee heeren’ is, behoort in Goldoni's werk tot het oudere genre der commedia dell' arte, slechts in zooverre vernieuwd dat de tekst geheel uitgeschreven is. In dit Harlekijn-spel schrijft hij zelfs in eerste lezing slechts een aantal scènes; de voltooiing volgt later. Nieuw voor den tijd is het ontnemen van het improviseerend element aan den acteur, en het vermijden van de gebruikelijke grofheden.

[p. 251]

Men heeft hier te doen met een tooneel zonder problemen, rijk aan opkomsten, botsingen, verrassingen, in een woord rijk aan speelmogelijkheden. Het belast onze gedachten geen seconde; het boeit oog en oor voortdurend: het is een tooneel van de zinnen. Een tooneel, zeggen sommigen, zonder ziel. Alsof, wanneer het tooneel enkel speelschheid is, de gratie en daarmee de ziel verbannen zou zijn! Molière en Shakespeare, met deze gezonde moedermelk gevoed, danken hun stoerheid en vastheid van hand niet minder dan hun speelschheid van ziel aan ditzelfde tooneelspelerstooneel van hun jonge jaren. Wie het theaterbloed tot in zijn vingertoppen voelt tintelen is hier in zijn element. Hij zal zeer zeker niet ontkennen dat er een ander en grootscher tooneel bestaat, maar hij weet dat, tot in Shakespeare's ‘Tempest’ en Moliere's laatste karakters, tot in Charlie Chaplin en Achard deze speelsche elementen regeeren. Men ontkent ze niet straffeloos: een deel van de bestaande tooneelellende is te wijten aan zulk een ontkenning.

In Reinhardts opvoering ziet men ieder oogenblik het welbehagen waarmee de meester gewoeld heeft in de oude schatkist van dit tooneel; de vreugde waarmee hij zijn spelers door het dolle heen heeft opgejaagd, naast de magistrale vastheid van hand waarmee hij dirigeert, tempo's aangeeft, effecten naar voren brengt. Niet zonder reden is dit tooneel met muziek en dans versierd: deze regie zelve is muzikaal; ze dirigeert een feest van spel, klank en kleur.

Reeds de hanteering der stof, de opzet der vertooning toont de hand van den meester. Het decor is eerlijk decor, zoo eerlijk als van een poppenkast. En evenmin als de hand van meester Kabalt van den Dam ons een zier illusie beneemt als hij de groote zeekakalobbes rechttrekt, de aap hardhandig tot fatsoen vermaant, of de kist voor Jan Klaassen klaarzet, evenmin hindert het ons als hier voor onze oogen het decor verzet wordt. Wij zijn in een theater, waar men tooneel speelt. De oorspronkelijke bedoeling van elk theater is dat wij meespelen. Wij weten even goed als van Jan Klaassen dat er geen sikkepit van waar is, en evengoed als Hamlet dat het een wonder is omdat het tòch waar is, omdat de acteur nu eenmaal iemand is die een ander zijn kan: ‘What's Hecuba to him, or he to Hecuba?’

Dat is de groote monoloog, waarin Hamlet bezint dat ‘this

[p. 252]

player here, but in a fiction, in a dream of passion could force his soul’, en besluit ‘The play's the thing, wherein I'll catch the conscience of the king’.

De kracht, die Claudius, koning van Denemarken ving, en Hamlet nadenkelijk spreken deed vangt ons, zij het dit keer in louter vreugde, maar niet zonder nadenkelijkheid.

Reinhardt's ‘Knecht van twee heeren’ is een triomf van onnadenkelijk tooneelspelen. Men ziet het de opvoering aan dat ze vierhonderd keer door het voetlicht beschenen is. Wat zou het. Een rijk gordijn van fluweel of brocaat, bijna tot op dendraad versleten en verschoten, blijft fluweel en brocaat, en duizendmaal beter dan katoen of wollen stof.

Reinhardts doodvermoeide gezicht in de loge van den Amsterdamschen Stadsschouwburg licht op, als uit de kracht die hij eens in deze Goldoni schiep een plotseling detail nieuw vertier in de voorstelling brengt, als Thimig zijn peper en kaasbussen in de vermaarde eet-scène schudt dat de wolken kruiderij den schouwburg in stuiven en hij als een acrobaat in de burgemeestersloge klautert, omdat ‘Il Dottore’ te lang kletsineert op het tooneel. Hij heeft gezaaid, en de oogst is altijd anders: men speelt hier een tooneel dat nog door elementaire krachten bestierd wordt.

Men speelt hier tooneel. Men speelt. Er is een en ander te leeren van dit spel, al is het een les, die al uit den treure herhaald is.

En wel deze: wat de bezetting betreft, ware deze Goldoni met Nederlandsche acteurs evengoed, en beter te bezetten. Stel u Kaart, Tourniaire, Laseur, Saalborn, van Dalsum, Georgette Hagedoorn, Musch, kortom, wie ge wilt in deze voorstelling voor. Bezet het stuk in verbeelding met Nederlandsche acteurs, en zonder eenig chauvinisme, het ware beter te bezetten, 't zij dan dat men den een van hier, den ander van daar moest halen. Maar het zou gaan. De vraag blijft welke regisseur ons deze Goldoni in Nederland zoo zou regisseeren.

Dat is, kort gezegd, het Nederlandsche probleem: er is zeer zeker geen tekort aan spelers, er is een tekort aan spelleiding.

Aan leiding, en aan publiek. Evenzeer als een viool bestaat uit klinkende snaren en klankbodem, evenzeer bestaat het thea-

[p. 253]

ter uit klinkend tooneel en een publiek dat weerklank geeft. Ons première-publiek is niet van het beste, het is voor een goed deel te intellectueel voor het theater, het is een publiek van te critische geesten, dat eer op aanmerking dan op genieten is ingesteld. Het is eer geneigd in de groote pauze waarin het lot van een voorstelling beslist wordt de eigen verstandelijkheid te doen gelden, dan dat het zijn liefde voor het tooneel belijdt. En zoodoende is het vaak een verderfelijk publiek.

Opvallend is dat menigeen in de stalles deze Goldoni in het geheim flauw vond, al was ze van Reinhardt, terwijl het amphitheater juichtte, of ze van Reinhardt was of niet. Wie ooit een Shakespeare zag, gespeeld voor een volksvoorstelling en voor een première-publiek, kent het verschil. Er is tienmaal grooter eenheid, en er wordt tienmaal beter gespeeld bij de volksvoorstelling. Er schieten nieuwe vondsten in het spel, spontaan, louter uit weerklank, er is een beter tooneelleven, zoodra het schellinkje trappelt. En een stuk, dat het zoo ‘doet’ vult den schouwburg van onder tot boven, gelijk deze Reinhardtopvoering.

Waarom? Men zoekt anders elders vertier, bij operette, film en revue, daar waar men zijn vreugde vindt. Het publiek heeft vaak gelijk, ook als het ongelijk heeft. Het wil bespeeld worden, het zoekt het theater, zooals het dat verstaat. Men kan het tragisch en komisch bespelen, het is het publiek, het heeft evenzeer tragische als komische honger. Niet voor niets zijn er twee muzen, tragisch en komisch.

Maar hoezeer het publiek tekort komt, dat bleek uit de graagte waarmee het deze oude Italiaansche klucht genoot. Wie speelt er nog klucht in Nederland? De klucht is naar het schijnt uit den booze. Ettelijke volle schouwburgen bewijzen, in Amsterdam, Rotterdam en 's Gravenhage hoe groot de behoefte is aan de simpele rijkdom van vroolijk tooneelspelen, aan het tooneel dat niets dan tooneel is, aan het tooneel-element waarin onze tijd tekort schiet.

Er zijn drie elementen van tooneel: de acteur, de dichter, de toeschouwer. De Nederlandsche acteur is goed genoeg; de dichter is van het tooneel vervreemd, en de toeschouwer zoekt het vaak elders tot zij beiden het weer eens zijn; wat zijn goed recht is.

[p. 254]

Goldoni's beminnelijk spel leert ons een harde les: er is een oeroude tooneelkracht verwaarloosd, en de muzen wreken zich. Wat wonder.... Valt vader Pantalone niet flauw, en kruipt Harlekijn niet in de burgemeesters-loge weg, als ‘Il Dottore’ te lang praat, in ‘Il servo di due padroni’?

J.W.F. Werumeus Buning