De Gids. Jaargang 98

[p. 116]

Bibliographie

Henry Salomon, L'ambassade de Richard de Metternich à Paris. - Paris, Firmin Didot, z.j.

Er is mij geen geschrift bekend waaruit ik Napoleon III, zijn omgeving en zijn verhouding tegenover de Italiaansche en Duitsche nationale vraagstukken beter heb meenen te begrijpen, dan uit deze paraphrase van de officieele en particuliere briefwisseling van dengene die van 1859 tot na den oorlog van 1870-'71 Oostenrijksch ambassadeur te Parijs was.

Dat zijn vrouw een geestige opmerkster is geweest en in zeer nauwe betrekking heeft gestaan tot Keizerin Eugénie was uit de Souvenirs de la princesse de Metternich bekend. Maar ook de ambassadeur zelf heeft een welversneden pen gehad; ik moet bekennen dat ik hem heel wat liever lees dan zijn zelfingenomen vader, den man van het Congres van Weenen. Hij was een zoon uit diens tweede huwelijk, met Antonia barones Leykam, en van 1850 tot 1856 aan de Oostenrijksche ambassade te Parijs verbonden geweest; van 1856 tot 1859 was hij Oostenrijksch gezant te Dresden. In den oorlog van 1859 was hij aan het Oostenrijksche hoofdkwartier geattacheerd als vertegenwoordiger van den minister van buitenlandsche zaken en voerde na Solferino generaal Fleury tot Frans Jozef, den boodschapper die berichten kwam dat Napoleon een mondgesprek met den Keizer van Oostenrijk verzocht. Na dat mondgesprek volgde Metternich den Keizer der Franschen naar Parijs, en werd na het herstel van den vrede tot ambassadeur bij het hof der Tuilerieën benoemd.

‘Lorsque la France est satisfaite, le monde est tranquille’. Deze uitspraak van Louis Napoleon te Bordeaux in 1852 werd in 1859 niet bewaarheid. Frankrijk was tevreden met Savoie en Nice, maar de Italiaansche kwestie niet opgelost. Het ongestilde verlangen van het Italiaansche volk deed zijn bondgenootschap met Bismarck rijpen; de Italiaansche kwestie werd daarmede in de Duitsche gewikkeld. Napoleon heeft de keus van vóór of tegen, die hem door de omstandigheden gebiedend gesteld werd, willen ontwijken; hij heeft het oogenblik zich te doen gelden laten voorbijgaan, tot hij eindelijk achter Bismarck aan moest loopen als een bedelaar om een fooi. Vraagt men wat nu eigenlijk, ten aanzien der Duitsche en Italiaansche vraagstukken, de ‘idée napoléonienne’ geweest is, dan blijft men om het antwoord verlegen, tenzij men daarvoor het plan zou willen houden, in 1863 niet door hem maar door Eugénie tegenover Metternich geventileerd (als een ontwerp, zegt zij, waarmede haar gemaal het eens is, maar waarover hij eerst spreken zal ‘lorsque le moment sera venu’: ontwerp uit te voeren door Frank-

[p. 117]

rijk, Engeland en Oostenrijk, ‘entente qui peut amener la solution de toutes les affaires, la consolidation de sa dynastie et le bonheur du monde’):

Polen hersteld, onder den koning van Saksen; Rusland schadeloos gesteld met Aziatisch Turkije;

Pruisen staat Posen aan Polen, Silezië aan Oostenrijk, den linker Rijnoever aan Frankrijk af, maar lijft Saksen, Hannover en alle niet-Pruisische landen benoorden de Mainlinie in;

Oostenrijk verliest Venetië aan Italië, Galicië aan Polen, maar verkrijgt Silezië en al wat het mocht begeeren bezuiden de Mainlinie en op het Balkan-schiereiland;

Frankrijk verkrijgt den linker Rijnoever, ‘respectant la Belgique à cause de l'Angleterre, à moins que cette puissance ne lui laisse Bruxelles pour prendre Anvers’;

Italië verkrijgt Venetië maar laat den Kerkelijken Staat in stand en herstelt Napels;

‘Turquie supprimée pour cause d'utilité publique et de moralité chrétienne’; Aziatisch Turkije komt aan Rusland, Europeesch Turkije aan Oostenrijk, Griekenland en de Donauvorstendommen.

Vorsten, in Europa gedepossedeerd, kunnen emplooi vinden in de te monarchiseeren Latijnsch-Amerikaansche republieken!

Na dit alles zou Frankrijk (dat niets verloor) ‘voldaan’ zijn geweest; maar Europa niet ‘gerust’: aan de Italiaansche en Duitsche volken werd de nationale staat ontzegd.

De tekst van Metternich's dépêche van 22 Februari 1863 die dit alles inhoudt was uit Oncken's Rheinpolitik Napoleons III bekend; maar eerst uit het boek van Salomon krijgt men den juisten indruk van wat er om- en aanhangt. Noch Engeland, noch Oostenrijk, noch Rusland gingen op het plan in; - Bismarck heeft, te Biarritz, den schijn kunnen aannemen het wèl te doen, zonder zich tot iets te verbinden. In 1866 handelt de realist, terwijl de droomer op den uitkijk ligt.

Na 1866 heeft Oostenrijk Napoleon als een verloren man beschouwd, en er zich zorgvuldig voor gewacht, zich aan hem te binden. Napoleon's hoop is nu geworden, met Oostenrijk en Italië een nauwe alliantie te sluiten. Oostenrijk ziet in dat Italië aanspraak zal maken niet alleen op Rome, maar ook op Oostenrijksch gebied; Napoleon wil deze moeilijkheden niet zien. Zijn inzichten en uitlatingen in de jaren onmiddellijk vóór 1870 maken op den nakomeling een indruk van volkomen irrealiteit.

Geheel nieuw zijn in dit boek de aanhalingen uit Metternich's dépêches en brieven gedurende den Fransch-Duitschen oorlog. De beteekenis van Gambetta heeft hij onmiddellijk onderkend, en in een brief uit Tours van 21 November 1870 voorspelt hij met merkwaardige juistheid den loop dien de Fransche geschiedenis zal kunnen nemen. Noch de legitimisten, noch de Orleanisten, noch de Bonapartisten, bericht hij, hebben een redelijke kans meer, een derde Fransche republiek behoeft vermoedelijk niet het lot harer voorgangsters te deelen. Echter meent Thiers in September 1871 aan de omstandigheden verschuldigd te zijn, den wensch te kennen te geven dat Oostenrijk te Parijs door een ander vertegenwoordigd worde dan door dengene dien het Fransche publiek jaren lang als een persoonlijken vriend van Napoleon had beschouwd. Metternich's verdwijning valt samen met de vervanging, in Oostenrijk,

[p. 118]

van Beust door Andrassy, wiens op samengaan met Bismarck gerichte politiek ook in het diplomatenpersoneel aan nieuwe mannen de voorkeur meende te moeten geven.

C.

J.H. Schaper, Een halve eeuw van Strijd. Eerste Deel. - Groningen-den Haag-Batavia, J.B. Wolters' Uitgevers-Maatschappij, 1933.

Dit boek vervalt in twee niet bij elkander aansluitende helften: een verhaal van Schaper's jeugd en intrede in de socialistische beweging (tot de stichting der S.D.A.P. in 1894), en een critiek op Troelstra. ‘Uit de fouten der arbeidersbeweging en (van) hare leiding valt te leeren; daarom ben ik op de geschiedenis vooruitgeloopen’. Waren die fouten dan niet vanzelf ter sprake gekomen bij ‘de geschiedenis der S.D.A.P.’ die als inhoud van een tweede deel wordt toegezegd? De noodzaak, om de samenstelling van zijn eerste deel zoo onharmonisch te doen uitvallen, lijkt door den schrijver in zijn inleiding niet aangetoond.

Op zichzelf bekeken, mag die critiek op Troelstra er zeker wezen; juist daarom had de schrijver verstandiger gedaan haar niet uit het verband te lichten waarin zij eerst haar volle klem zou hebben gekregen.

Schaper critiseert den Troelstra der spoorwegstaking, zijn houding inzake de agitatie tegen de wet op het arbeidscontract in 1906, zijn weifelingen in 1913, de ‘vergissing’ van 1918. Niettemin lijkt de man die deze fouten kon begaan van heel andere statuur dan degeen die ze, in m.i. volkomen eerlijke overtuiging, aanwijst. Heeft de heer Schaper zelf het volle besef hiervan? Zoo ja, dan verwondert ons nog meer de haast waarmede hij de natuurlijke orde van zijn boek verbreekt om toch maar aanstonds zijne bezwaren tegen Troelstra te kunnen mededeelen. ‘Later,’ zegt de schrijver aan het slot van dit deel ongeveer, ‘zal ik Troelstra's daden wel beschrijven’. Het ware eleganter geweest, die beschrijving aan de beoordeeling vooraf te doen gaan.

C.