De Gids. Jaargang 97

[p. 370]

Brieven van Thorbecke aan Van Deen

Izaäk van Deen, geboren 24 Maart 1805 te Burgsteinfurt, overleden 1 November 1869 te Groningen, zoon van den opperrabijn te Groningen, beëindigde in 1831 eene studie in de medicijnen te Kopenhagen en promoveerde vervolgens te Leiden. Hij vestigde zich te Zwolle en was huisarts bij de familie Thorbecke. Hij is een bekend physioloog geweest, bevriend met Moleschott en Donders. Als minister van binnenlandsche zaken teekende Thorbecke 24 Augustus 1851 zijne benoeming tot hoogleeraar te Groningen.

Zijn kleinzoon Dr. C.H. van Herwerden te Rotterdam veroorlooft mij, het volgende uit Thorbecke's brieven aan zijn grootvader op te nemen:

Leyden 20 Sept. 1834¹⁾

Amice!.... Zeg, als het U belieft, aan mijne Moeder en zuster, dat ik volkomen wel ben. Ik volg Uw raad getrouwelijk en nauwkeurig. Geen middel uit de apotheek wordt meer gebruikt. Gaat het verder zoo goed, als tot hiertoe, dan hebt Gij, te mijnen aanzien, Uwe eigen kunst overbodig gemaakt, en mijne dankbaarheid zal des te grooter zijn.

1) Na terugkeer uit Zwolle, waar hij de groote vacantie doorgebracht had en ongesteld geworden was. Thorbecke huwde pas 15 Juli 1836. Zijn vader was overleden 22 Januari 1832; zijne moeder overleed 21 Mei 1835.

Leyden 26 Sept. 1834.

Amice Doctor!.... Mijn gezondheid is de beste van de wereld. Het is reeds een goed teeken, dat ik er eerst in een P.S. aan denk.

Leyden 21 July 1845.

Ik wachtte, amice Doctor, uw brief; ik zag er alle dagen naar uit; ware hij weggebleven, ik zou er u om hebben verzocht. Ik ben er u zeer dankbaar voor; en zal het zijn voor al 't geen gij mij van Rechteren²⁾ wilt schrijven of zeggen. Hij was een getrouw bondgenoot; altijd hupsch, edel, vast,

2) J.H. graaf van Rechteren, een der Negenmannen, lag op het ziekbed dat zijn doodsbed worden zou. Thorbecke's waardeerend oordeel over zijn persoon verdient te worden gekend.

[p. 371]

beraden en meegaande tevens. Inzigt en karakter stemden overeen; hij oordeelde niets slechts; hij wist te besluiten en te handelen; men kon op hem rekenen. Vóór eene reeks van jaren, toen ik nog een jong mensch was, ontmoette ik hem eenige keeren, op het Loo, op den Pol¹⁾, en at eens bij hem in het voormalig jagdhuis van Willem III; de aangename indruk, dien hij toen op mij maakte, bleef mij bij, en werd door den omgang in 's Hage grootelijks versterkt. Ik leerde hem kennen als een man van hoofd en hart; van wil en moed; zoo zeldzaam, helaas, vereenigd.
Het zal mij hartelijk verblijden, u over hem te hooren. Men zeide, dat het roodvonk hem had aangetast; uw schrijven bevestigt dit niet. De Staten van Overijssel konden zijne plaats niet vervullen; maar hebben zij gedaan wat zij konden? Gij kunt mij ook daarover inlichten. Ik hoorde den naam van den Heer Cornelissen²⁾ voor het eerst. Ik dacht den Heer van Royen³⁾ te zien kiezen; die aanstonds bij zijne komst in de Staten den grooten weg insloeg.
Laat niets van hetgeen gij mij over Rechteren weet te berigten verloren gaan; het vindt bij mij een goede plaats.

1) Het goed van Schimmelpenninck van der Oye waar Thorbecke na zijn terugkeer uit Duitschland in 1824 verkeerde.

2) Mr. J. Cornelissen, lid der Staten van Overijsel voor den landelijken stand.

3) Mr. A.J. van Royen, lid der staten van Groningen voor den landelijken stand.

Leyden 8 Aug. 1845.

Amice Doctor! Voor uw uitvoerig verhaal van den Heer van Rechteren ben ik u zeer en van harte dankbaar. Smartelijk en verblijdend tevens is zoodanig herdenken. Ik hoop dat de oproeping der Overijsselsche Courant, waarvan ik in een ander blad las, niet vergeefs zij gedaan. Men behoort zich, geloof ik, eer men dergelijke openbare uitnoodiging doe, in stilte te hebben verzekerd, dat een gedenkteeken tot stand zal komen, en de gelegenheid tot deelneming slechts tot een bepaald, niet verwijderd, tijdstip vrij te stellen. Ook dienen personen, die zich noemen, zich van den beginne af aan aan het hoofd te plaatsen.
....Wat er tot het ingezetenschap eener provincie met betrekking tot verkiesbaarheid voor de Staten-Generaal worde geeischt, is nergens wettig verklaard. Men zal dus tot de eerste artikelen van het Reglement op de zamenstelling der provinciale Staten zijne toevlugt moeten nemen. Zeker is het dat de Heer van Rhijn⁴⁾, zoolang hij lid kan zijn der provinciale Staten, benoembaar is als lid der Tweede Kamer. Doch moet hij, controleur in Zeeland, nog als ingezetene van Overijssel worden aangemerkt? Volgens de letter van art. 3 van het genoemde Reglement, ja. Het beginsel, waaruit ingezetenschap der provincie wordt geeischt, is kennelijk: slechts bij hem, die in de provincie te huis behoort, mag genoegzame kennis van en deelneming in het provinciaal huishouden worden ondersteld. Deze onderstelling valt weg ten aanzien van hem, die zijn hoofdverblijf buiten de provincie overbrengt. Ik twijfel echter, dat het controleursambt van dien aard zij, dat hij, verplaatst, geacht moete worden zijn hoofdverblijf te hebben verwisseld. In allen geval kan de Overijsselaar, controleur in Zeeland, met meer regt lid der Staten van Overijssel zijn, dan de Heer

4) D.N. van Rhijn, lid der Staten van Overijsel voor het lid der steden.

[p. 372]

van Hall, minister van finantiën, lid der Staten van Noordholland. Mag de laatste slechts worden beschouwd als ‘afwezig buiten zijne provincie’, de Heer van Rhijn zal evenmin hebben opgehouden ingezeten van Overijssel te zijn.

Leyden 29 April 1848.

Amice Doctor! De medische benoemingen¹⁾ verrasten mij even als u.... Een openlijke wedstrijd voor dergelijke plaatsen heeft groote voordeelen²⁾. Men koopt nu veelal kat in den zak. Konden wij slechts in dit kleine, jaloersche, kuipzieke land³⁾, waar bekwaamheid geen courante munt is, eene goede regtbank tot beoordeeling der mededingers of candidaten formeren!
Gij zult, vertrouw ik, den moed niet verliezen. Wij zien ons onzen werkkring vaak even onverwacht geopend, als wij dien lang en vruchteloos zochten binnen te komen.

1) Van A.E. Simon Thomas, F.W. Krieger en Hiddo Halbertsma tot hoogleeraren te Leiden.

2) Thorbecke wijkt hier af van zijn in 1828 uitgesproken meening: ‘Concours is het onfeilbaarst middel, om de meest bekwame, de waarlijk uitstekende mannen.... van de universiteits-leerstoelen af te weren’ (mijn Historie en Leven II, 171).

3) Men herinnere zich Thorbecke's teleurstelling van 25 Maart 1848 (vorming van het ministerie-Schimmelpenninck; mijn Historie en Leven II, 225; Hans, Thorbecke, 104).

Leyden 8 Dec. 1848.

Hetgeen gij, amice Doctor, van de Zwolsche genegenheid mijwaarts bezigt, doet mij zeer, zeer groot genoegen. Steeds heb ik voor Overijssel en voor Zwolle in 't bijzonder een hartelijk zwak; ik beschouw ze als mijn vaderlijk huis of als mijne familie in het groot. Van daar ook, dat de stemming te Deventer en te Almelo⁴⁾ mij in hooge mate heeft verblijd.
Te Almelo heeft, zeggen de couranten, de Heer Jacobson bedankt. Zou daar kans zijn voor den advocaat de Pinto te 's Hage? Een uitstekend regtschapen, knap, liberaal man, veel meer dan eenvoudig advocaat, een die een uitmuntende vertegenwoordiger zou zijn. Ik wenschte zeer, menschen in Almelo te kennen, ten einde hunne aandacht op de mogelijkheid eener zoo voortreffelijke keuze te rigten⁵⁾.

4) Te Deventer was voor de Tweede Kamer gekozen Jhr. C.M. Storm van 's-Gravesande, te Almelo Jacobson.

5) De keuze van de Pinto kwam niet tot stand; in plaats van Jacobson koos Almelo D. Donker Curtius.

's Hage 10 Mei 1853.

Uw sympathiserende brief, Weledel Hooggeleerde Heer en Vriend, deed mij groot genoegen. Ik ben erkentelijk voor de uitdrukking uwer heusche gevoelens. De rust is mij welkom⁶⁾; maar dat ik het Land in onrust, en de verkregene uitkomsten op het spel zie, is mij zeer leed. De Natie, waarvan een gedeelte in verblinding veel heeft bedorven, kan veel goed maken. Wij zullen zien, wat de 17de zal zeggen. Wij hadden allen, meen ik,

6) Thorbecke was afgetreden 19 April 1853. De verkiezingen ter vervanging der ontbonden Kamer waren op 17 Mei bepaald.

[p. 373]

een helderen blik op den dag van morgen; thans is voor het oogenblik alles duister. De kwade hartstogten, die men in beweging heeft gebragt, zullen zinken; maar de politieke gevolgen, die het volk gewis niet wilde, zouden wel eens stand kunnen houden. Ieder goed burger moet, om ze te keeren, het zijne doen. Op de Groningers maak ik staat.

Enschedé 7 Maart 1866.

Heb dank, Hooggeleerde Heer en Vriend, voor de hartelijke bewijzen uwer deelneming. Zoo ik aanneem¹⁾, zal ik voor Groningen aannemen, waarvan ik den geloofsbrief heden ontving. Maar is het goed aan te nemen? Gingen de zaken later schuins, dan zou ik mij verpligt rekenen. Is echter op dit oogenblik mijne wederverschijning in de Kamer geraden? M.i. niet; doch niemand wil van mijn advies zijn. De aandrang is uitermate sterk, en de strijd tegen het zoo treffend uitgedrukt verlangen mijner medeburgers zwaar.
Men mag het mij niet kwalijk nemen, zoo ik niet binnen 24 uren beslis.
Houd mij, en verzoek ook mijne Groningsche vrienden mij te houden, voor diligent.

1) Thorbecke was gekozen te Groningen en te Zutfen. - Hij nam ten slotte aan voor Groningen. - Na de ontbinding in het najaar van 1866 nam hij zitting voor Assen.

den Haag 19 Maart 1866.

Ik zeg u, Hooggeleerde Heer en Vriend, voor uwen aangenamen brief van eergisteren welmeenend dank. Inderdaad kan ik niet erkentelijk genoeg zijn voor zoo ontelbare, onschatbere blijken van sympathie; bovenal verblijdt mij het daarin sprekend volksvertrouwen op het vorig Bestuur; het is eene hulde aan de beginselen, die het voorstond, en een waarborg voor hunne levenskracht hier te lande; een teeken tegelijk dat men, na menige afwijking, bestendigheid van regeringsbeleid weet te waarderen.
Gij kent mij van ouds en weet dus hoe gevoelig ik ben aan opregte genegenheid, als die waarvan gij mij uit Groningen berigt.

den Haag 16 Juny 1866.

Uw brief van den 12den j.l., Hooggeleerde Heer en oud Vriend, is een nieuw blijk van uwe trouwe gezindheid, doch bewijst tegelijk de ligtvaardigheid van oordeel van het Groningsche publiek²⁾. Een zóó lang, helder, doorzigtig publiek leven, als het mijne, moest, dunkt mij, het vertrouwen gevestigd hebben, dat, bijaldien zelfs de slooping van het jongste Ministerie mijn werk kon geacht worden, het wèl gedaan ware. Daarenboven kan ieder, die slechts wil nagaan, aanstonds zien, dat ik deed wat mogelijk was, om het Ministerie, hetwelk dat geenszins verdiende en waarin de Heer Geertsema niet moest getreden zijn, tegen zich zelf te redden.
Ook u schijnt de ziektegeschiedenis der laatste jaren ontgaan te zijn. Gaarne heb ik met u daarover een onderhoud, wanneer gij dezen zomer eens overkomt.

2) Dat (terwille van Geertsema) Thorbecke zijn bestrijding van Fransen van de Putte verweten schijnt te hebben.

[p. 374]

Den Haag 13 Oct. 1866.

Had ik niet besloten, Hooggeleerde Heer en Vriend, mij vóór den afloop over geene candidatuur of verkiezing uit te laten, dan zou uw brief van gisteren mij te Groningen doen bedanken. Ik verlang hoegenaamd niet, dat men voor mij uit den weg ga. De kiezers moeten, zonder tusschenkomst, dengene benoemen, aan wien zij den last beter, dan aan iemand naders, opgedragen achten.
Ook om geene verwarring te stichten, zal ik uw berigt, als vertrouwelijk, ter zijde en buiten gevolg laten. Maar liefst geene berigten uit de keuken, die niet altoos zuiver is.

Den Haag 16 Oct. 1866

Op uwen zooeven ontvangen brief van eergisteren, Hooggeleerde Heer en Vriend, haast ik mij te zeggen, dat ik aan uwe goede, trouwe, eerlijke bedoeling geen oogenblik getwijfeld heb.
Het ware mijns inziens de meest gelukkige uitkomst voor het Land, indien men bij de verkiezingen niet zoozeer op de regtsvraag letten wilde, welke de Ministerraad verkeerdelijk heeft opgeworpen en die er geene is, als op den algemeenen parlemantairen toestand in verband met eene meest wenschelijke Regering.

Ik behoef wel geen verontschuldiging te vragen voor de mededeeling dezer uitingen van Thorbecke's bewogenheid in 1848, wanneer hij uit de regeering is geweerd; in 1853, wanneer hij zijn levenswerk bedreigd ziet; in het voorjaar van 1866, wanneer hij, als minister afgetreden, zich door zijn aanhang laat overhalen terstond weder in de Kamer zitting te nemen, en in den zomer van dat jaar, wanneer mede door zijn toedoen Fransen van de Putte is gevallen.

Bij de brieven in het bezit van Dr. van Herwerden bevindt zich nog een door prof. van Deen gewaarmerkt afschrift van een brief, in het hevigst van den Aprilstorm 1853 door H.J. Matthes, Luthersch predikant te Leiden, aan een vriend te Groningen geschreven:

Uit uw schrijven van den 19den ll. blijkt mij, dat mijn persoon bij U in gedachtenis gebleven is, en ook ik ontveins niet, dat de kennismaking met U, die ik op de vergadering der afgevaardigden van Christelijk Hulpbetoon als een wakker protestant mogt leeren kennen, eene aangename herinnering heeft achtergelaten....
Gij vraagt mij, daar volgens Uw schrijven te Groningen de Heer Thorbecke wordt uitgekreten als een atheist, als een zedeloos mensch, en als een slecht huisvader, eene getuigenis. Ik wil haar U naar waarheid geven. Thorbecke behoorde te Leyden niet tot die leden mijner gemeente, die gezet de godsdienstige vergaderingen bijwonen, maar toch meermalen ging hij met de gemeente op om te aanbidden, en het gaf mij dikwijls vreugde hem ook te zien toetreden tot de tafel des Heeren; dat doet hij

[p. 375]

zooals mijne Haagsche ambtgenooten kunnen getuigen ook te 's Hage. Voorzoover het uiterlijke het bewijs kan zijn dat men godsdienstigen zin heeft, draagt dus de Heer Thorbecke het bewijs aan zich; maar buiten dat uiterlijke mogt ik meermalen een godsdienstig gevoel bij den Heer Thorbecke ontwaren, dat mijne verwachting verre overtrof; zoo stond ik verbaasd over den indruk dien de bediening des Heiligen Doops in zijne woning op zijn vaderhart maakte, en zie ik werd versterkt in mijne overtuiging, dat bij hen die minder kerksch zijn, daarom toch wel een kinderlijk geloof kan huisvesten. Ik werd in die overtuiging bevestigd toen ik kort daarna met hem stond bij het graf van zijn kind; hij had mij gevraagd, dien moeyelijken gang met hem te doen; ik ontwaarde in hem zulk eene zekerheid aangaande het wederzien van zijn kind, dat ik niet noodig had den Vader te bemoedigen. Dat men Thorbecke een mensch zonder godsdienst noemen durft, is schandelijke laster; zoo ook dat hij een zedeloos mensch en slecht huisvader zijn zou; als echtgenoot en als huisvader mag hij zijn weerga hebben, hij wordt niet ligt overtroffen. Zijn gezin (vrouw en kinderen behoorden allen tot mijne gemeente) laat niets te wenschen over; nooit kwam ik in hetzelve of het liet altijd den aangenaamsten indruk bij mij achter.
Ik kan, ik mag niet op eene andere wijze over Thorbecke schrijven. Schreef ik anders, ik zoude mij stellen op ééne lijn met zoovelen, die zich schuldig maken aan schandelijken laster. Daarvoor beware mij God, al ware het ook, dat ik in politieke beginselen lijnregt tegenover den Heer Thorbecke stond.
Als bode des Kruises verheven boven alle partijschappen heb ik U mijne ondervinding doen toekomen. Gij moogt daarvan gebruik maken om den laster te beschamen of te dooden.

Voor copie conform

H.T. Colenbrander