De Gids. Jaargang 97

[p. 196]

Oranje en de Leidsche universiteit

Het verhaaltje, dat den Leidenaars na het beleg tot belooning voor hun moed en taaie verdediging, en tot vergoeding van de vele opofferingen, die zij zich getroost hadden, de keuze werd gegeven tusschen vrijdom van belastingen gedurende eenige jaren of een Universiteit, verhaaltje dat alleen op het gezag van Hooft rust, is door Fruin een kleine halve eeuw geleden reeds naar het rijk der fabeltjes verwezen; maar men komt het nog steeds tegen, en vooral aan onze jonge vaderlanders wordt het ingeprent als een voorbeeld van den ver vooruitzienden blik der Leidsche regeering, die liever Minerva tot leidsvrouw koos dan Plutus.

Men moet Hooft's bericht, waarvan het mij niet gelukt is den oorsprong te vinden, niet zoo opvatten, alsof er geen Universiteit in Holland gesticht zou zijn, indien de Leidsche keuze anders was uitgevallen. Er is feitelijk geen verband tusschen het beleg en de stichting der Universiteit; het is juister te zeggen dat zij kort vóór de vredesonderhandeling te Breda gesticht werd, al viel die stichting ook kort na het beleg.

De Prins heeft het noodzakelijke van een Hollandsche Universiteit, als een bolwerk in den strijd, zeer duidelijk ingezien, zeker lang voor het beleg; de politieke toestand dwong hem in het einde van 1574 tot de oprichting over te gaan, hoe ongunstig de omstandigheden, vooral de toestand der geldmiddelen, ook waren. En nu wij, bij zijn 400en geboortedag, de vele zegeningen herdenken, die zijn wijs bestuur aan ons vaderland gebracht heeft, mag een kort verhaal hoe de Leidsche Universiteit gesticht werd, niet ontbreken. Ik put daartoe uit het 1e deel der Bronnen tot de Geschiedenis der

[p. 197]

Leidsche Universiteit, dat nog enkele gegevens bevat, die aan Fruin, en voor hem Kist, onbekend zijn geweest.

Het eerste document, waarin officieel van het plan tot het stichten van een Universiteit voor Holland en Zeeland gesproken wordt, is de brief van den Prins aan de Staten van 28 December 1574, waarbij hij hun voorstelt tot het stichten van een Universiteit over te gaan, die tot steun en instandhouding der vrijheid en der wettige regeering, niet alleen in zaken van den godsdienst, maar ook van den welvaart der burgerij zal dienen; zij zal een vaste burcht in den strijd zijn en door haar zullen de overige Nederlanden door een onverbrekelijken band aan Holland en Zeeland verbonden zijn. Het zal noodig zijn dat de Universiteit opgericht is vóor men met den vijand in onderhandeling treedt, daar deze zeker bij een eventueelen vrede niet zal toestaan dat er een gesticht wordt. De Prins vaardigt tegelijk zijn raad, Mr. Jacques Tayart, naar de Staten af, om zijn voorstellen nader toe te lichten.

In de Statenvergadering van 2 Januari 1575 leest de advocaat Mr. Paulus Buys dezen brief voor, en licht Tayart dien mondeling toe, en noemt - voor de eerste maal - Leiden als de plaats waar deze Universiteit gevestigd zou kunnen worden. Zoowel in den brief van den Prins, als in Tayart's toelichting is alleen sprake van een Theologische faculteit, met, als noodzakelijke voorbereiding voor alle hoogere studie, een facultas Artium, waar Philosophia en Mathematica gedoceerd zullen worden; de Rechten en Medicijnen worden, voorloopig, uitdrukkelijk uitgesloten.

Dien zelfden dag doet Pauwels Vos, die met Dirk Smaling wegens Leiden zitting had in de Staten, aan Burgemeesters van Leiden rapport over het geen in de vergadering besproken is, en zegt dat Tayart namens den Prins Leiden of Middelburg heeft voorgesteld; men weet, dat ook de regeering van Gouda in December verzocht had de Universiteit in die stad te vestigen. Aan de juistheid van het bericht van den Leidschen afgevaardigde, dat ook Middelburg in aanmerking kwam, kan moeilijk getwijfeld worden; doch van ernstige concurrentie schijnt geen sprake te zijn geweest, en van eenige poging van dien kant evenmin. Zou Middelburg niet naast Leiden genoemd zijn om Zeeland voor de zaak te winnen?

[p. 198]

Den derden Januari valt dan het besluit der Staten, waarbij een Universiteit in Holland wordt opgericht, en Leiden wordt aangewezen als de plaats, waar zij gevestigd zal worden; en tegelijk wijzen zij drie uit hun midden aan, om het besluit uit te voeren, en de voorbereidende maatregelen te treffen: het zijn Jan van der Does, wien zeker meer dan een ander een plaats in deze commissie toekwam, de burgemeester van Delft Mr. Cornelis de Coninck en de Leidsche secretaris Gerrit van Hoogeveen. Ook in dit besluit is alleen sprake van twee faculteiten, de Theologische en de Philosophische. Dien zelfden dag nog ontwerpt Hoogeveen, zeker na beraad met de twee anderen, een concept voor de oprichting der Universiteit, en daarin worden naast de twee genoemde faculteiten ook die der Rechten en Medicijnen genoemd, een volledige Universiteit dus.

Van dien zelfden 6en Januari 1575 is ook het octrooi, gegeven door Philips II, waarbij hij de Universiteit opricht, en den Prins volmacht geeft om al wat daartoe noodig en dienstig is uit te voeren; ook hier is sprake van een Universiteit met vier faculteiten. En hier ook wordt voor het eerst gezegd, dat die Universiteit te Leiden zal opgericht worden, om de burgerij te beloonen en schadeloos te stellen voor al wat zij gedurende het beleg geleden heeft.

De groote moeilijkheid was aanvankelijk geschikte professoren te vinden; er waren in Holland wel enkelen die zich voor een tijdelijk professoraat beschikbaar stelden, meer opdat er bij de plechtige opening een aatal professoren zou zijn, zonder welke men toch moeilijk een Universiteit kon beginnen, dan met de bedoeling om zich voor goed aan het hooger onderwijs te wijden; en zoo kon dan op dien gedenkwaardigen 8en Februari 1575, gedenkwaardig èn in onze vaderlandsche historie èn voor het hooger onderwijs in het Protestantsche Europa, de Universiteit geopend worden.

De Prins heeft alleen de moeilijke jaren van de Universiteit gekend: geldgebrek voor en na; veel godsdienst-twisten, men denke aan Feugeraeus en Danaeus; moeilijkheden ook met de Leidsche Magistraat. En ook na zijn overlijden zijn er heel wat beroeringen en zorgen geweest: het plan van Leicester om de Universiteit naar Utrecht te verplaatsen, het optreden van

[p. 199]

Saravia, het ontslag van Donellus, het vertrek van Lipsius; het moet den Curatoren wel dikwijls bang om het hart zijn geworden. Maar zij hebben volgehouden; met taaien moed, en in het vertrouwen op hun zaak hebben zij - en ik denk hier vooral aan Jan van der Does - de kostbare erfenis van den Prins behoed. En als de Universiteit een kwart eeuw oud is, is zij in vollen bloei en heeft zij haar plaats onder de Europeesche hoogescholen ingenomen.

P.C. Molhuysen