De Gids. Jaargang 96

[p. 248]

Bibliographie

Heinrich Hauser, Noch nicht. Aufzeichnugnen des Christian Heinrich Skeel. - Berlin, S. Fischer-Verlag 1932.

Heinrich Hauser is, sinds hij beroemd werd door zijn Letzte Segelschiffe, voor zijn lezers in de eerste plaats de schrijvende zeeman. Dat boek is hem ook werkelijk het diepst uit het hart geschreven, meer dan de roman Donner überm Meer, meer dan zijn boeiende reportage van het Roergebied (Schwarzes Revier), meer zelfs dan dat spannende boek over Amerika (een der allerbeste onder de vele confrontaties met Amerika van dezen tijd), de Feldwege nach Chicago. Het zeilschip, waarmee hij van Hamburg naar Chili voer, vereenigde zijn groote liefde voor avontuur, voor natuurlijke schoonheid en voor de zee. Als zeeman begon hij zijn loopbaan, zijn zwerftocht liever, en dat zeemanschap is een der rijkste inspiratiebronnen van zijn zuiver dichterlijke natuur geworden, waar hij als schrijver en als mensch kracht en vervoering uit put. De gevangenschap der zeeën zal hem wel niet meer loslaten. Sommige menschen kiezen zich tot maatstaf in het leven een mensch, anderen den sterrenhemel of de hooge bergen. Hauser koos de zee.

‘Ich muss immer zum Meer zurückkehren, sobald ich in einer Schwierigkeit im Leben mir keinen Rat mehr weiss.’

Die gevangenschap der zeeën, die van alles op aarde vervreemdende liefde veroorzaakt het conflict waarvan dit boek het onduidelijk getuigenis is: de keuze tusschen Heim en hemel, veiligheid en verte, vrouw en zee. Was dit boek een roman geworden, was het geheel gerijpt tot een sterk geheel, dan zou het van die tweespalt, die in alle dichters en zwervers leeft, het schrijnend verhaal zijn geworden. Dat is niet gebeurd. Dit door den houder van het hier gedrukte dagboek, Christian Heinrich Skeel (maar wij gelooven niet in zijn bestaan, wij lezen onwillekeurig Hauser in zijn plaats) smartelijk ondervonden conflict ligt te diep begraven onder de vele dingen die hij te vertellen heeft. Maar het is het éénige belangrijke van dit boek, de hoofdzaak, de kern. Hauser had alleen geen tijd en geen rust er een roman van te maken, en zoo verstrooide hij dit levensprobleem over vele bladzijden, tusschen vele waarnemingen, maar kon het bij alle ongedurigheid en veelzijdigheid van zijn overal waarnemenden geest toch niet ontgaan; juist dit conflict maakt tenslotte dit rommelige boek toch zoo menschelijk.

Duizend en één herinneringen, ervaringen, invallen en ideeën heeft Hauser in dit boek kris kras opgeschreven, ruw en kostbaar materiaal voor tien romans. Zijn observaties zijn op zichzelf altijd boeiend: wat weet Hauser veel van al de dingen en verschijnselen dezer aarde, hij ver-

[p. 249]

staat zonder weerga de kunst van het kijken, die prachtige kunst die er geen twee op een dozijn beheerschen (tekst en getuigenverhoor leveren er de verbluffende bewijzen van). Maar Hauser heeft overal stof en te weinig tijd om een goeden roman te componeeren, en dat is buitengewoon jammer, want bijna niemand heeft er verder als hij zoo alle qualiteiten toe, Eigenlijk wil Hauser er niet goed aan, iets voltooids te maken, hij houdt van al wat jong, voorloopig, ‘noch nicht’ is. Maar blijvend zullen zijn ervaringen, waarnemingen en ideeën toch eerst wezen als hij naar het voltooide beeld tracht, naar het kunstwerk, waarin het leven een nieuwen, persoonlijken vorm heeft gekregen, die ontstond door de visie en de ontroering, maar ook door de vormbeheersching van den kunstenaar. Gemakkelijker viel het hem, dien vorm te vinden waar het gegeven zelf hem den draad voor zijn verhaal verschafte, de tocht met het zeilschip, de autorit dwars door Amerika. Maar hièr had hij het motief zelf moeten bewerken en zijn verhaal componeeren, dat ging hem niet af, hij ontglipt telkens aan de geschiedenis die hij op het hart heeft, langs duizend zijpaadjes naar duizend nevenindrukken. En zoo moeten we zelf het verhaal maar opsporen en voor de rest genoegen nemen met zijn interessante waarnemingen, en met zijn altijd boeiende en innemende persoonlijkheid, zijn levensliefde en zijn soms bitterwijze overdenkingen, In het begin vertelt hij - telkens vergeet ik zijn vertegenwoordiger, dien Christian Heinrich Skeel, in wien ik niet geloof, het boek heeft haast doorloopend zoo'n levendig autbiografisch karakter! - hoe hij of althans Skeel een boek maakt: hij bindt de vele losse bladen met notities in een zeildoek, stevig met sterk, geteerd garen en een driekanten zeilnaald. Ik geloof Hauser op zijn woord, dat zijn boeken zóó tot stand komen, dat de notities voor de Segelschiffe aan boord zoo tot een boek aaneengenaaid werden. In dit laatste boek echter heeft Hauser een al te willekeurige greep gedaan in zijn losse bladen en die met een grove naald aaneengenaaid. Het ligt minder aan hem dan aan het leven zelf, dat zijn diepere bedoelingen buiten ons om ten uitvoer brengt, wanneer er toch een verborgen compositie in dit boek is ontstaan die er een ongedachte beteekenis aan geeft. De kern van het boek, het conflict waarvan ik sprak, is door duizend waarnemingen en afdwalingen omwoeld. Dat is eigenlijk zeer karakteristiek. De achtergrond van dit boek, het rustpunt erin is een groote liefde: de vrouw. En daaromheen, daaroverheen, daarlangs gaan de vele liefden tot de tallooze dingen der aarde, de zwerverstrek, de duizend indrukken rusteloos verschietend, elkaar opvolgend en verdringend: de man.

Ik heb mij onder het lezen van de Segelschiffe en van Feldwege nach Chicago, mannelijke, onerotische boeken die toch een menschenleven in zich besluiten, meermalen onwillekeurig afgevraagd, hoe het liefdeleven van dezen mensch moest zijn - die vragen zijn niet onbescheiden, ze treden trouwens vanzelf op, de onweerstaanbare drang om den mensch te zoeken achter het zakelijk verhaal roept zulke vragen op, vooral als men van den schrijver en van den mensch is gaan houden. Zulke vragen zijn geen nieuwsgierigheid naar feitelijke gegevens, die zijn trouwens op zichzelf niet zoo bijzonder interessant. Maar interessant zijn ze in verband met den mensch. Dit boek nu doet ons veel meer van Hauser begrijpen, het is minder goed dan de beide vorige, merkwaardige reportages, maar het zegt meer over Hauser dan de zeilschepen en Chicago samen. Het zwaartepunt van dit boek is het hoofdstuk ‘In die Ferne denken’, de gedachte dialoog van twee menschenlevens, waarin het con-

[p. 250]

flict liefde of verte, eenheid of veelheid, gedeeld geluk of ongedeelde zwerversvrijheid in een acuut en zeer menschelijk geval wordt samengetrokken: Deirdre en Christian overdenken wat hen bindt en wat hen scheidt, en het noodlot is, dat Christian niet kiezen kan, de zwerversliefde is een doem, het achtergelaten geluk een elegie. Hij zwerft van het klein geluk onstuimig weg, hij draagt in het wilde zwerversgeluk het kleine achtergelatene mee als een schrijnende droom. Om dit menschelijk conflict zijn in slordige wanorde al die boeiende waarnemingsfragmenten heengeslingerd. Daar zijn prachtige fragmenten bij, die ademlooze tocht langs de telefoondraden eer het gesprek Londen-Berlijn tot stand komt, de geboorte (o, hoe hulpeloos moeten mannen dit beschrijven), de moderne wonderlegende van het kind dat dagenlang in het drukst van Berlijn ongedeerd temidden der razende autos speelde (typische verwijtdroom van den verren vader), de vele journalistieke bladzijden, over een overstrooming, het Berlijnsch panopticum, Berlijn bij nacht, een treinreis naar Parijs, Pruisisch landleven, jagen, hondendressuur, klimmen in een hoogen den tot de kraaiennesten, en die prachtige bladzijden reportage over de havenwijken van Hamburg, St. Pauli (laten we hopen, dat de beloofde reportage van de Oostzeehavens niet bij deze weinige bladzijden blijft), met een groote, wilde liefde voor dit ruwe, warme, genadelooze leven (zóó moet nog eens de Rotterdamsche Dijk beschreven worden, met dezelfde liefde en kennis van zaken! Jef Last misschien?) Maar binnen dat alles ligt als een bloem onder groote blaren de roman, het levensverhaal van een vrouw, die niets dan liefde en liefdesverlangen is en enkel uit dat verlangen en uit die rijkdom leeft (een goed vrouwenhart is te rijk voor iederen man). Hoe doodeenvoudig en verpletterend ontroerend, die eenvoudige woorden: ‘Mein Liebling, es geht mir wirklich gar nicht gut ohne Dich.’

Het is het leed van een vrouw die lijdt om haar puur, sterk en enkelvoudig verlangen, en omdat de man uit duizend andere verlangens leeft, een zwerver is die geen rust heeft en geen enkelvoudig vuur, groot en sterk genoeg om die liefde te beantwoorden. En zijn tragisch antwoord: ‘Ich sehne mich sosehr nach Hause und danach etwas aufzubauen, und dabei rolle ich immer wie ein Stein, der kein Moos ansetzt, in der Welt umher. - Ich fühle, dass ich mit aller Anstrengung aus eigener Kraft nie jene Lebenshaltung erreichen könnte in die Du hineingeboren bist. Es ist eine verfluchte Sache.’

En tusschen deze beide menschen is er het kind, het zuivere, ontbloesemende, enkel belofte en begin, vraag en verwachting, knop en voorjaarswind, en goed, zoet vertrouwen. Het is jammer, dat Hauser de roman hiervan niet rijpen liet; de levenstragiek van dit onvolgroeid verhaal moet men opdelven, maar zij is er toch, geheel en aangrijpend in een aantal bladzijden, zoo louter menschelijk en onmiddellijk als weinig boeken bevatten. Dat ze bijna schuilgaan, behoort, ongewild, haast tot de compositie van het boek - de zwerver had duizend andere dingen te vertellen dan dat ééne, dat toch tegen die duizend dingen volkomen opweegt.

Anthonie Donker