De Gids. Jaargang 96

[p. 244]

Buitenlandsch overzicht

Imbroglio
26 October 1932

Nog altijd toont Mac Donald veel goeden wil en een slappe hand. Met Amerika achter zich had hij kans de viermogendhedenconferentie door te drijven, en Herriot heeft haar, ondanks aanvankelijk tegenspartelen, niet durven afwijzen, maar aan den niet door loosheid uitmuntenden Britschen premier het beding kunnen opleggen, dat de conferentie nergens dan te Genève bijeen mag komen, dus vóór de deur zelve die Duitschland niet dan onder voorwaarden verklaard heeft te zullen binnengaan, en of die voorwaarden vervuld kunnen worden, dáárover juist zou de conferentie loopen. Mac Donald heeft het, door aan dezen Franschen eisch toe te geven, voor Duitschland, dat in een hoek was gaan staan en daaruit moest worden gelokt, gemakkelijk gemaakt, in de pruilende houding te volharden. Of het er verstandig aan doet? Zijn zaak is zóó sterk, dat het zich ook aan een conferentie te Genève wel had kunnen wagen; de uitlatingen van Mussolini, de aanmoediging van Amerika, de bevestiging door Mac Donald, dat hij indertijd te Lausanne von Papen in zake de rechtsgelijkheid ten principale Engelands steun heeft toegezegd, dit alles op elkander volgend binnen luttel dagen, het heeft dunkt mij ten doel gehad, dit Duitschland aan het verstand te brengen. Herriot, nadat Duitschland met veel ophef een primair prestigepunt gesteld heeft en op het punt staat er voldoening op te krijgen, satisfactie te geven op een secundair prestigepunt, ware voorzichtige politiek geweest. Maar voorzichtig is de regeering-von Papen niet. Zij schijnt vooralsnog meer te hechten aan het stemming maken in Duitschland zelf dan aan behoud en versterking van den

[p. 245]

goeden wil van Europa. Adres aan de tomatencommissie en haar - in het licht der gemeen-Europeesche belangen bekeken - droevige odyssee.

Aan den vooravond der Rijksdagsverkiezingen krijgt von Papen van het Staatsgerechtshof te Leipzig een knip op den neus. Men kan zeker niet zeggen dat het hem aan slagvaardigheid ontbreekt, maar met die uitspraak van het Staatsgerechtshof zal hij toch wel moeite krijgen. Men herinnert zich hoe het kwam dat het eene sociaal-democratische regeering-Braun was, die bij noodverordening van 20 Juli in Pruizen werd op stal gezet, hoewel na de verkiezingen de overheersching der sociaal-democratie in Pruisen had opgehouden en de nationaal-socialisten met het centrum over de meerderheid in den Landdag beschikten, die volgens Pruisisch constitutioneel recht den president der Pruisische regeering bij stemming aanwijst. Hitler heeft toen het centrum zóó brutaal bejegend dat geen meerderheid gevormd kon worden en de uit een verdwenen politieke situatie geboren regeering-Braun aanbleef. Zij bleek machteloos aan de moordpartijen tusschen nationaal-socialisten en communisten een einde te maken en is op dien grond door den Rijkspresident, met gebruikmaking van art. 48 der Rijksgrondwet, van haar stoel gejaagd; sedert is door de benoeming van een Rijkscommissaris de leiding van Pruisen in één hand met die van het Rijk gebracht, en beslist von Papen, wie Pruisen in den Rijksraad vertegenwoordigt, een omstandigheid, die het hem (altijd bij bevredigenden uitslag der aanstaande Rijksdagsverkiezingen) gemakkelijker maken moet, de grondwetsherziening waarop hij het oog heeft, langs eenigermate legalen weg tot stand te brengen. Om Beieren, waar de publieke orde niet gestoord was en waarmede hij dus niet als met Pruisen handelen kon, tot die grondwetsherziening gewillig te maken (tegen die soort kleine onwezenlijke concessiën, die Beieren's eigenliefde streelen kunnen, ziet hij niet op) is von Papen onlangs naar München gereisd, niet zonder eenig succes. Maar nu komt het Staatsgerechtshof verklaren, dat zijn oorspronkelijke opvatting, omtrent de geldigheid der beweegredenen tot het besluit van den Rijkspresident van 20 Juli geen uitspraak te kunnen doen, gewijzigd is. De grondwet verplicht den Rijks-

[p. 246]

president immers niet tot mededeeling dier beweegredenen. Nu echter von Papen te Leipzig heeft doen betoogen, dat die beweegredenen in ontevredenheid over de slappe bejegening van communistische woelingen, benevens in uitlatingen van één der weggejaagde Pruisische ministers, gelegen zijn geweest, beslist het Gerechtshof, dat de ministers geschorst konden worden in hun uitvoerende, niet in hun representatieve functie, zoodat de regeering-Braun nog geacht moet worden de legale vertegenwoordiging van Pruisen in den Rijksrand uit te maken. Deze uitspraak noodzaakt von Papen, tot het doordrijven zijner grondwetsherziening naar het middel te grijpen dat hij aanstonds gepraald heeft te bezitten: de macht. Dit kan echter gevaarlijk spel worden, zoo hij daardoor, behalve de massa, ook elementen die nog eenig zelfstandig zedelijk gezag in Duitschland bezitten, gelijk het Staatsgerechtshof zeker doet, tegen zich opjaagt.

Door de uitspraak van het Gerechtshof zijn de moeilijkheden die de toestand waarin Pruisen vóór 20 Juli geraakt was, voor von Papen opleverden, herleefd. Ook is de kans voor Hitler herleefd, door zich alsnog met het centrum te verstaan, de regeering-Braun, aan welke thans weder eene gewichtige functie is toegekend, door een andere te doen vervangen. Stevig electoraal overleg tusschen Hitler en de centrumshoofden als Brüning en Kaas zou thans wellicht nog kunnen verzekeren, dat eerlang in den Rijksdag een working majority van gelijke samenstelling wordt aangetroffen als er thans reeds in den Pruisischen landdag te vormen zou zijn. Met deze mogelijkheid voor oogen wacht zich blijkbaar Braun er voor, haar door een driest optreden te vergrooten. Hij wil van zijn, nu erkende, overgebleven bevoegdheid geen gebruik maken dat de hartstochten prikkelt, en geeft aanstonds het communiqué uit: ‘de regeering is van plan hare bevoegdheden in den geest eener zoo min mogelijk tot wrijving aanleiding gevende samenwerking met de Rijksregeering te gebruiken’. Omgekeerd schijnt von Papen niet genegen zich opnieuw van art. 48 te bedienen, dat hem de mogelijkheid laat, mits op andere gronden dan hij 20 Juli voorwendde, de Pruisische regeering ook van haar vertegenwoordigende bevoegdheid te ontheffen.

[p. 247]

En zoo zitten er nu te Berlijn drie regeeringen naast elkander: de Rijksregeering, de Rijkscommissaris, en de herleefde oude Pruisische. Behalve een dictatoriaal ingrijpen door ‘de macht’, die voor het oogenblik tot dit middel weinig genegen schijnt, is er maar één manier te bedenken om van deze drie er weer twee te maken: een afspraak tusschen Hitler en het centrum. Of zij tot stand zal komen nog vóór de Rijksdagsverkiezingen? Het is kort dag. Het orgaan van Hitler juicht nog alleen in ‘de nederlaag van von Papen’; de Germania wekt er reeds toe op, het heele Rijkscommissariaat nu weg te werken door het herstel eener grondwettige regeering. Het centrum wil wel, mits met een tot bezadigdheid bekoelden Hitler. Is die bestaanbaar? Het is af te wachten; - maar mij dunkt van niet.

Welke wezenlijke diensten Mussolini ook aan vredesbelangen moge hebben bewezen - meer dan ééns al heeft hij de kans gekregen dit te doen, en ze niet verzuimd - zijn beeldspraak blijft druipen van bloed. ‘Het heele Italiaansche volk één onoverwinnelijk leger’. Zijn vurigst verlangen reikt ‘naar nieuwe gevechten’. Misschien hoort dat zoo te Milaan, ‘waar de herinnering aan den oorlog hem tegemoet komt’ Nu ja, wij hebben het al eens erger van hem gehoord. Geruststellend is de feitelijke mededeeling die door deze sesquipedalia verba wordt ingeleid: ‘Het is niet uitgesloten, dat Italië, ten teeken van zijn grootsche gevoelens tegen het einde der feestelijkheden ter herdenking van den tienden verjaardag van het fascisme, aan de vijanden van het fascisme amnestie zal verleenen’. Die, als Mussolini, overtuigd is ‘dat over een eeuw heel Europa fascistisch zijn zal, en Moskou en New-York naar Rome zullen zien als den wegwijzer’, waarom zou hij niet grootmoedig wezen?

C.