De Gids. Jaargang 96

[p. 100]

Johan Thorn Prikker
1868-1932

In de tweede helft van de XIIIe eeuw vormde zich in het door oorlog en partijtwisten geteisterde Florence, een school van schilders, waar Cimabue de geestelijke vader van was, en van welke Giotto - Cimabue's leerling - de door het nageslacht meest erkende kerk- en muurschilder is geworden.

In het dorpje Vespignano, dicht bij Florence, kwam Giotto ter wereld. Hoewel het jaar van zijn geboorte niet met zekerheid vast staat, wordt 1268 toch als het meest waarschijnlijke geboortejaar aangenomen. Giotto zou dus juist zes eeuwen eerder dan Thorn Prikker, de onlangs overleden Hollandsche muurschilder geboren zijn. Beide stierven, vóórdat zij de helft der zestiger jaren hadden bereikt.

Giotto was naast zijn leermeester Cimabue de eerste leekenschilder van groote beteekenis, in het kerkelijk verband. Vrij burger van een jonge, machtige, stedelijke republiek, werd hij de bewuste vernieuwer der beeldende vormen.

Voordat deze schilders de vernieuwing brachten was de beeldende kunst in dienst der kerk-, priester- en kloosterkunst, streng Byzantijnsch van vormgeving en karakter. Giotto was de eerste schilder die zich volkomen van deze machtige vormtraditie bevrijdde.

Wanneer Giotto's groote gaven te vergelijken zijn bij kiemkrachtig zaad, hoe was dan, zoo vragen wij, de akker waar dit zaad in viel, en hoe was het jaargetij?

In de halve eeuw die Giotto's werkzaamste jaren vóórafging, was de milde geest van Franciscus van Assisi in heel Italië doorgedrongen. De dichterlijke bezieling zijner predikingen had de harten van alle nederigen voor zijn woorden geopend, niet alleen omdat zij in Franciscus' verheerlijking

[p. 101]

van den deemoed en de armoede, eene bevestiging in gesublimeerden vorm van hun eigen nederigen levensstaat erkenden, maar ook omdat zij zich met strengheid keerden tegen de geestelijke verwording der machthebbers en de luiheid der priesters dier tijden. Franciscus' bezielde predikingen vinden in Giotto's werken een directen weerklank, ook Giotto tilt het eenvoudige, voor een ieder verstaanbare leven binnen de milde sfeer der alles overstralende liefde. Nooit is er iets afwerend of ongenaakbaars, hoog boven het leven tronende in zijn voorstellingen, deze behouden immers altijd de simpelheid van het eenvoudig volksverhaal. Juist daardoor wordt het waarlijk verhevene voor ieder bereikbaar en begrijpelijk.

Nu de kerk Franciscus' leer aanvaard had en erkend, en zij den weleer revolutionairen monnik heilig had verklaard, kon Giotto het leven en de leer van dezen bezielde vrijelijk verheerlijken op de muren der godshuizen.

De dichter Dante, die de dialecten van Italië gesmeed had tot één waarlijke volkstaal, was Giotto's medestander en vriend. Ieder die op het marmeren bankje aan de westelijke ingangszijde van de Arena-kapel te Padua gezeten heeft, zal ontroerd nagedacht hebben, hoe, in lang vervlogen tijden, deze twee grooten ook daar hebben neergezeten, en hoe zij elkaar door hun beider zielskracht zullen hebben gesterkt.

Ondanks de maatschappelijke veranderingen en de onrust der tijden, vond Giotto een ambachtelijke traditie, die veelzijdig, hecht en onaangetast was, en die tot hoogste uitdrukking kwam in de architectuur. Deze, hoewel uitwendig vaak zoo sober als een monnikspij, was doorklonken van rijke geestelijke spanningen en wiskundige wetmatigheid.

In reeksen fresco's heeft Giotto het leven en de leer van Franciscus van Assisi verheerlijkt. Leven en leer waren beide zoo waar en innig vervlochten met het hem omringende leven, dat zijn beelding even eenvoudig en ongezocht kon zijn als het leven dat hij dagelijks om zich zag. Het simpele verhaal, in beeld gebracht, wasop zichzelf reeds zóó ontroerend, dat iedere toevoeging of iedere overdrijving aan de waarheid geschaad zou hebben.

Giotto heeft daarnaast uitsluitend tafreelen uit het oude

[p. 102]

en het nieuwe testament geschilderd. Ook die verhalen waren zoo zeer gemeen goed voor allen, dat zij des te dieper in de harten der beschouwers drongen, naarmate zij meer direct herkenbaar waren.

Daar was geen scheiding tusschen de werkelijkheid die Giotto zag, en de waarheid die Giotto erkende. Daar bestond geen hoogere en lagere erkenning voor hem, want juist naar de éénheid dezer erkenningen kon zich zijn werk richten.

Zijn kunst was, als ieder groote volksuiting, geheel vrij van moedwil en ingewikkeldheid, zij kon ook niet anders dan eenvoudig, verklaard en vrij van subjectieve verwrongenheden zijn, want zij was als een opengeslagen boek, waaruit de geloovigen de verhalen die zij boven alle verhalen lief hadden, konden lezen en herlezen, en die zij, hoewel zij ze van buiten kenden, telkens opnieuw wilden lezen, omdat zij zich geen schooner verhalen konden denken.

* _* *

Wanneer ook Thorn Prikker's gaven bij zaad vol kiemkracht kan worden vergeleken, hoe was dan de akker waar dit zaad in viel, en hoe was het jaargetij?

De akker was dor en te lang reeds onbewerkt, en het getij was schraal, althans voor den kunstenaar die, zooals Thorn Prikker, de binding zocht.

Zijn jeugdteekeningen bewijzen hoe zijn verlangen toen reeds naar het fresco uitging, zij gaven door den groot gehouden vorm en de teerheid van de kleur, een beeld, hoe hij, die toen nog nooit een werkelijk fresco had gezien, zich een fresco dacht. Deze eerste teekeningen steunen echter niet op een levend geloof of op een diep in de volksziel levende vereering, zij steunden, naar het onderwerp, op het gevaarlijkste waar een beeldend kunstenaar op kan steunen, op een veraesthetiseerde literatuur. Naar de architectuur die hem vastheid en steun had kunnen geven, lag voor Thorn Prikker geen weg open, want zelfs het allereerste begin van een ontwakend architectonisch besef, zou nog jaren op zich laten wachten. Zijne ambachtelijke begeerten - en deze waren niet gering noch zwak - werden noodgedwongen geleid naar het lager plan der kunstnijverheid.

[p. 103]

Toen Thorn Prikker, ruim dertig jaren oud, naar Duitschland geroepen werd, vond hij dààr, tien jaren vóór het uitbreken van den wereldoorlog, een wilsdrift, die als een electrische ontlading het aesthetisch verlangen verwrong. Alles scheen bereikbaar, maar de oogst bleef produkt van roofbouw. De steigerende hengst, het symbool dat op de groote Werkbünd-tentoonstelling te Keulen in 1914, in allerlei vormen, toepassingen en technieken terug kwam, was inderdaad het onbewust symbool van den geestestoestand. Duitschland stond op zijn achterste pooten, en het was gespierd van kop tot hoef. Maar in de kunst bleef het bij steigeren.

Het katholiek geloof dat Thorn Prikker van jongs af aangetrokken had, maar dat nooit door hem werd beleden, kon hem niet werkelijk voeden, omdat zijn diepste overtuigingen niet wortelden in dat geloof. Zoodra hij in Duitschland was, ontbrak het Thorn Prikker niet aan opdrachten. Maar wat te zeggen van een opdracht als die voor het eerste groote glasraam dat hij te maken kreeg in het stationsgebouw te Hagen? Deze opdracht stelde hem voor een architectonisch hiaat, in een bouwwerk zonder wijsheid en zonder ziel.

Wat te zeggen van een andere opdracht die hij laat nog in zijn leven van zijn geboorteland kreeg; het maken van schilderingen in de groote zaal van burgemeester Zimmerman's ‘Palazzo Protsi’, waar hij geen andere keuze had dan om het met de architectonische verleugening, zoo goed als dit ging, op een accoordje te gooien.

Of, nog later, de opdracht om schilderingen te maken in de hal van een zakelijk en kordaat kantoorgebouw, waar hij, bij gebrek aan eenig dieper geestelijk aanknoopingspunt, zijn toevlucht moest nemen tot een symboliek van eigen vinding, die hij vele vierkante meters moest volhouden, en die hem geen andere kans bood dan om te komen - tot waar deze schilderingen ook inderdaad toe gekomen zijn - tot de verfijnde aesthetische vlucht in een moedwillig arabesk.

Wanneer Giotto zeshonderd jaren later geboren ware, zou hij dan meer en vollediger resultaten hebben kunnen bereiken, dan wat kunstenaars als der Kinderen en Thorn Prikker, werkend op schralen akker en in ongunstig getij, bereikt heb-

[p. 104]

ben? Zij beide hebben de binding in de kunst nimmer ten halve nagestreefd, doch hebben met inzet van al hun gaven als kunstenaars en als opvoeders die grootere éénheid gezocht, ieder naar eigen aard, hoe verschillend hun aard ook was.

Is er eenige reden om aan te nemen dat deze twee kunstenaars, zoo zij zeshonderd jaren eerder geboren waren, het Evangelie en het leven en de leer van Franciscus, minder doordringend en ontroerend zouden verheerlijkt hebben dan dit Giotto vergund was te doen?

Integendeel, er zijn aanwijzingen te over die er op duiden, dat niet hun persoonlijke begaafdheid, noch hun hooge aspiratie, maar de jammerlijke versplintering van den tijd waar zij in leefden, hun dat hooger en volledig bereiken, juist in den gebonden kunstvorm, ontzegde.

Wie aan Thorn Prikker's jeugd teekeningen - aan dit zijn eerste ontwaken - terug denkt, en ook aan enkele van zijn latere voorstellingslooze glasramen, weet, dat deze uit een sfeer komen die niet minder edel en grootsch is dan waaruit de diepste werken van het verleden tot ons zijn gekomen, en wie dit bedenkt, zal ook erkennen dat kunstenaars als der Kinderen en Thorn Prikker, ongeacht hoeveel zij bereikten, naar hart, naar ziel en naar den geest tot de groote, naar binding strevende kunstenaars zijn te rekenen.

Ontroerend blijft Thorn Prikker's laatst voltooide werk (vol-tooid inderdaad is het, in de hoogere beteekenis van het woord); zijn schilderingen voor de Raadzaal te Amsterdam.

Kort voor zijn heengaan is hij weer terug gekomen tot zijn geestelijk geboortehuis. Zijn teekeningen van veertig jaren geleden waren een uitvaren naar onbekende gebieden, deze, zijne laatste schilderingen zijn een thuiskomen in dezelfde haven, terug na lange gewaagde tochten, zonder averij, en trouw onder dezelfde vlag, waar hij eens onder uitvoer.

R.N. Roland Holst