De Gids. Jaargang 95

[p. 421]

Duitsche letteren

Alfred Neumann: Der Held. (Deutsche Verlags Anstalt, Stuttgart und Berlin 1930)

De duitsche romankunst der latere jaren staat op een hoog peil; ik herinner - om slechts een greep te doen - aan Edschmid's ‘Byron’, Brod's ‘Die Frau nach der man sich sehnt’, ‘Hiob’ van Roth, ‘Die letzten Segelschiffe’ van Hauser, Feuchtwanger's ‘Erfolg’, de boeken van den gestorven Kafka, verschillende werken van Döblin en Heinrich Mann, ‘Jupp Brand’ van Bruës, ‘Borgia’ van Klabund, enkele oorlogsromans, Werfels ‘Barbara oder die Frömmigkeit’, Neumann's ‘der Teufel’ en ‘Der Held’. De oudere duitsche romankunst kan wijzen op werken van Thomas Mann, Wassermann (met Stefan Zweig hier sterk overschat), op het meesterwerk van Gerhart Hauptmann, het sobere, krachtige ‘Emanuel Quint’, (een boek waarvan o.m. Franz Marc bizonder veel hield) maar ik geloof niet, dat men van achteruitgang kan spreken, zoo niet van het tegendeel. - Er is alleen een geweldig gevaar aan de bloei der moderne romankunst verbonden, n.l. dit: dat de methode waarvan zij zich ten deele bedient, de zakelijkheid (de phrase: neue laat ik maar weg) wordt verheven tot norm en aesthetiek. Er is, na de eindelooze psychologische nuanceeringen en analyses, in de geheele wereld een verlangen ontstaan naar boeiende, overweldigende concreta, en naast de filmkunst en de journalistiek, en onder invloed daarvan, voldoet de moderne roman (vooral de russische, amerikaansche en duitsche) aan dezen hang; en bij wijze van afwisseling is daar ongetwijfeld veel voor; maar zoodra men vergeet dat met een dergelijke wijziging essentieel niets veranderd is, zoodra déze richting wordt verheven tot norm, is

[p. 422]

men er geen stáp op verbeterd. Onder den invloed der destijds moderne psychologie verviel de roman tot beeldlooze uitrafeling van innerlijkheden, onder invloed van reportage en filmkunst vervalt zij tot even beeld- en vooral verbeeldinglooze opstapeling van uiterlijkheden. - Ik voor mij houd onverzwakt vast aan het onderscheid tusschen (af)beelden en verbeelden, tusschen journalistiek en kunst.

Ik koos tot gegeven van deze kroniek niet zonder opzet ‘Der Held’ van Neumann. Dit boek mist naar den maatstaf der zakelijken (die op dit stuk beter uiterlijken kunnen heeten) zakelijke weergave van de zichtbare werkelijkheid (Neue Sachlichkeit in dien zin is werkelijk niets meer dan een nieuw naturalisme), het mist, hoewel het speelt in Berlijn (maar dit is slechts even gesuggereerd) de achtergrond, het décor, maar ook het leven, het tempo eener metropool; het mist, als men wil, hoewel ook dit nergens opvalt als een gemis, atmosfeer. De omgeving is uiterst sober gehouden en uiterst neutraal, alle nadruk valt op de menschen, de sterkste nadruk valt op den mensch Hubert Hoff, ‘Der Held’. Deze gerichtheid is op dit oogenblik niet volkomen een uitzondering, maar zij zou het binnenkort kunnen worden. Vandaar het in dubbelen zin verheugende van Neumann's boek.

Voor velen zal ook na lectuur van ‘Der Held’ Neumann de schrijver blijven van ‘Der Teufel’. Terwijl dit boek bij zeer bizondere qualiteiten, toch deze sterke fout heeft, dat het niet in de herinnering blijft bestaan. Dit gebrek aan duurzame werking is vermoedelijk te wijten aan het feit, dat de harde, rukkende stijl te zwaar en te luid is voor de psychologische scherpte en fijnheid; er is een wanverhouding tusschen de zeer spitse en subtiele psychologie en de dreunende kracht waarmee het boek is geschreven. Ik heb, terug denkend aan ‘Der Teufel’ steeds het gevoel van een zeer subtiel gesprek in een spoorwegcoupé dat onverstaanbaar geworden is onder het dreunen van den trein op een spoorbrug. ‘Der Held’ heeft niets van die disproportie: psychologie en tempo en zwaarte van woorden zijn volstrekt zuiver op elkaar afgestemd.

[p. 423]

‘Der Held’ heeft het volgende gegeven: Hubert Hoff, ex-officier, thans met zijn partnerin Ly ‘Eintänzer’ in de Imperial-Bar, lid van een nationalistische liga, vermoordt in opdracht dier liga den minister-president der republiek. De ondertitel van het boek luidt dan ook: ‘Roman eines politischen Mordes’. Het conflict in Hoff, dat ontstaat met die moord, en dat Neumann met een geweldige scherpte en conciesheid doorvoeld en verbeeld heeft, is dit: hij heeft de minister wel vermoord in opdracht der liga, steunend op het collectief, of collectivistisch geweten van een groep, maar hij gaat, als dit geweten vrij spoedig na den moord uit hem weg valt, de daad ervaren als een persoonlijke moord op een mensch (niet meer op een republikeinsch symbool.) ‘Mord ist Mord’ zegt Ly, op den avond na den aanslag tot Hoff, die haar zijn daad gaat bekennen, en ‘Mord ist Mord’ zegt Frau Hausmann, zijn hospita, die hij later de moord bekent. Tegen over deze twee vrouwen die de kracht, en het recht van het individueele geweten, het recht op schuld en op straf, in Hoff versterken staat allereerst zijn bijna-dubbelganger David Hertz. Hoff kende den somberen zwijger uit de Imperial-Bar waar hij avond aan avond van elf tot éen een flesch Bourgogne kwam drinken, en voelt instïnctief, op den avond vooral vóór den moord, een verwantschap met hem, die tot toenadering leidt. Ook Hertz heeft een moord begaan: op een middag roeiend op een Zwitsersch meer met zijn vrouw, die langen tijd in een sanatorium met zijn broer had geleefd, heeft hij haar in een driftbui met een roeispaan dood en overboord geslagen. Hij is vrijgesproken ‘wegens gebrek aan bewijs’. De gesprekken met Hertz, die niet heeft bekend, en niet wil dat Hoff zal bekennen, behooren tot de knapste en meest indringende gedeelten van het boek. Hoff gaat op een middag naar de vrouw van den minister, en bekent; hij gaat later, Hertz als een remmend blok aan zijn arm, en gevolgd door Paula, een dwerg, die voor de Imperial-Bar de auto's bewaakt, een slaafs aanhankelijke schim, die hem met alle macht van bekennen terug wil houden, naar het hoofdbureau van politie en bekent, maar wordt niet geloofd. Voor een groot deel ook hierdoor, dat Paula, die als spion dienst doet bij de [...], Hertz, Hoff's dubbelganger immers, die, als Hoff het

[p. 424]

politiebureau is binnen gegaan, in een park daar dichtbij zich doodschiet - als de moordenaar aanwijst, om Hoff een laatste kans te geven tot vluchten. Maar Hoff wil niet vluchten, hij wil de volle persoonlijke verantwoordelijkheid dragen, hij heeft recht op zijn volle schuld. In een titanisch gevecht met zichzelf, en met Hertz, in een vermoeiend afweren van den dwerg Paula, die als een klit aan hem hangen blijft, heeft hij zich vrijgemaakt om zijn schuld op zich te nemen. Zij wordt hem niet gegund. De secretaris die naast den minister liep toen Hoff op hem schoot, maar ook al den vorigen dag toen Hoff de situatie voor het laatst was gaan opnemen, herkent hem niet meer. Buitendien is Hoff reeds op den rand van krankzinnigheid als hij zich aangeeft, buitendien wordt Hertz op dat oogenblik van den moord verdacht. In een verbijsterend slothoofdstuk beschrijft Neumann Hoff's ondergang in den waanzin, en zijn uitputting, eindigend met zijn dood, - machteloos en radeloos jagend op die ongrijpbare schim die hem had kunnen redden: zijn schuld.

Ik heb met opzet het gegeven op deze wijze samengevat, in de hoop dat het ertoe zal bijdragen dat ‘Der Held’, dat al een jaar geleden verschenen is in Holland beter zal worden gekend. Vergeleken niet alleen met ‘Der Teufel’ maar ook met verscheidene andere duitsche boeken waarbij het in geen enkel opzicht achter staat, is het hier, meen ik, vrij onbekend. Toch is het een boek van bizondere waarde, zeker een der prachtige boeken van den tegenwoordigen tijd: het aangrijpend drama van Hubert Hoff werd geschreven met kracht en met soberheid, in een strakke dieppeilende uiterst-beheerschte psychologie. Ik heb het boek binnen éen jaar tweemaal zeer aandachtig gelezen, zonder dat het bij de tweede lezing verminderde, al was de verrassende spanning die tweede keer natuurlijk weg. Hoeveel boeken doorstaan dat?

H. Marsman