De Gids. Jaargang 95

[p. 279]

Johan de Meester †

Het plotseling overlijden van Johan de Meester, die gedurende bijna twintig jaar (1908-1927) deel uitmaakte van de redactie van dit tijdschrift, beteekent voor ons een gevoelige slag. Een even zacht als onverwacht levenseinde van een ruim zeventigjarige, van een man die zijn werk gedaan en zijn leven gemaakt heeft, en die thans pijnloos inslaapt ‘et rentre dans le jeu’, zooals Valéry zoo prachtig zegt, zou ons niet anders treffen dan als benijdbaar, wanneer niet het kenmerkende van deze woelige figuur geweest was, dat hij zoo geheel en al voor het leven was bestemd. Ja waarlijk, voor mannen als hij bestaat het leven en het leven bestaat voor hen; en dat het voor hem bestond en dat hij zelf weer bestond door er midden in te staan, door voortdurend groote golven van beweging door zijn eigen bewegelijkheid te voelen heenslaan, - zie hier waarvan deze reppende, voortvarende grijsaard heeft geschreven, ziehier waarvan hij, al schrijvend het leven betrekkend op zijn hart, aangegrepen en begrijpend, onvermoeibaar heeft bestaan. Het valt inderdaad moeilijk zich de rappe gestalte en de gespannen faunenkop, met de drie spierwitte haarpluimen uit kin en slapen, in rust in te denken en in stilte uitgestrekt. Men vraagt zich af, evenals Milton deed in dat aangrijpend gedicht op den gestorven diligence-koetsier, hoe de dood kans gezien heeft, deze gezwindheid te achterhalen en te vangen. Het moet tijdens een vrijen dag zijn geweest, op een pleisterplaats, waar de argelooze uit puur genoegen binnenstapte. En de dood, als een zorgzame kamerknecht, heeft hem terstond de laarzen uitgetrokken, te bed gelegd, en het kaarsje uitgeblazen.

Tegenover De Meester, die zoo gaarne Zola's devies ‘il n'y

[p. 280]

a ni haut ni bas’ aanhaalde en die zoo genieten kon van formuleeringen onbewaakt realistisch, mogen wij het gerust wagen de vergelijking met Milton's gedicht nog één schrede te vervolgen, om hem den koetsier te noemen der Nieuwe Gidsers. Het was geen kinderachtigheid, in 1891, toen De Meester van de deftige Nieuwe Rotterdamsche Courant de teugels der kunstrubriek in handen nam, om Van Deyssel geen gek en Kloos een groot dichter te verklaren. Er was moed toe noodig, om den zweep te leggen op het valsche pathos van het toenmalig tooneelleven, en een vooruitziende blik, om met hoorngeschal aan een luie menigte op den weg te beduiden, dat men ruim baan te maken had voor een artiest als Toorop. Dat hetgeen Tachtig bracht gemeen goed is geworden, is, in kunstopzicht, voor negen-tiende te danken aan De Meester. Hij had als eerste het helder inzicht, dat een kunstrubriek toch niet gelezen wordt door voetballers en beursspeculanten en dat men daar dus juist een persoonlijkheid wezen moet, en niet slechts een verslaggever, om datgene te brengen, wat het belangstellende deel van het groote publiek er zoekt; het is op zijn werk, dat steeds nog grootendeels het prestige berust van de tegenwoordige dagbladkritiek, die wij in onze dagen alleen zoo in aanzien achteruit zien gaan, omdat er geen De Meester's meer zitten in de redactie-bureaux en geen hoofdredacteuren zooals zij die De Meester daar plaatsten.

Als romanschrijver was De Meester een realist. Geen hoog en geen laag. Het leven zooals het reilde en zeilde, zooals men het zien, hooren, ruiken en betasten kan, zooals de mensch het met zijn zintuigen waarnam, dat bestond. Diepten naar boven of naar beneden waren er ook, maar alleen voor zoover het menschelijk hart zich deze te bewijzen vermocht. Dat hij aanvankelijk was wat men een pessimist noemt, berustte niet op een wijsgeerige overtuiging, maar kwam voort uit een verwilderenden angst, dat de hem omringende levensverschijnselen zooveel machtiger, barokker en breeder van zwaai waren dan zijn hart in de eerste helft van zijn leven bevatten kon. Het stormde en stroomde ongebonden om hem heen, en hij was maar een machteloos menschje, dat, let wel, nog maar alleen recht van spreken had, zoolang hij in zijn onmacht alles waarnam en onderging. Het noteeren van opmerkelijk-

[p. 281]

heden, het samenvatten van diverse feiten, zooals hij voor de courant moest doen, zal hem geholpen hebben, op dezelfde wijze, als den primitieven mensch, die dagen en seizoenen raadselig zag voorbij draaien, het instellen van den kalender geholpen heeft. Er kwam orde, geen uiterlijke natuurlijk, want buiten hem bleef alles suisend voortwentelen, maar er kwam een zekere centrale apartstelling van inzicht, precies zooals niet in de persoon, maar in het proces om Dreyfus heen de tijd eensklaps zich van zijn bewegingen bewust werd. Voor zulk een inzicht moest men het leven samengrijpen op nooit-toevallige knooppunten: herdenkingsdagen, feestelijke gelegenheden, faillissementen, thuiskomsten, tentoonstellingen, en al dergelijke door den mensch tot een moment van verzamelden stilstand verheven gebeurtenissen. Zulke oogenblikken zijn even overweldigend groot of belachelijk alledaagsch als het hart hen voelt. Ja, ging De Meester zich afvragen in de tweede helft van zijn leven, bestaat dit harde raderwerk van het buitenste leven eigenlijk ergens anders voor, dan om de binnenste veer van het menschelijk hart te spannen? En hij bespeurde, dat het ondergaan dier innigste trillingen, waartoe een koude wereld het warme bloed kan aandrijven, geluk beteekende. Hoe onverzettelijk en meedoogenloos zich ook omstandigheden mogen voordoen, werp u er in, gedenk te leven, en het zijn niet vergeefs uw omstandigheden. Maar hoe weerbaarder gij er u in werpt, hoe eer het u zal aangegrepen hebben en toegewezen op de kleine kern die uw bijzonderheid is en uw eenig geluk kan uitmaken. Dit beteekent een maatschappelijke wereld, zoo breed en romantisch als die van Balzac, samendrukken in een bloeddruppel. De microscopische verkronkelingen komen zeer zeker de verstaanbaarheid niet ten goede, maar ieder boek, iedere regel van De Meester heeft de onmiskenbare echtheid van een ‘cri de coeur’. Wie leeft, leeft zijn tijd. Leeft van zijn vader naar zijn kinderen. De Meester, begonnen met het passief ingesteld overzicht van wetmatige milieu-beschrijving uit den tijd van Zola, heeft wel degelijk, enkel door te leven, zich doorgezet tot het actief bloedsbewustzijn dat misschien de kunst van onzen tijd kenmerkt. Hij deed dit op zijn wijze, in zijn stijl, in zijn schrijftrant. Dat hij zijn uitdrukkingsmiddel niet herzag toen zijn

[p. 282]

inzichten zich wijzigden, dat hij als artiest dezelfde bleef toen de mensch langzamerhand veranderde, dat hij voor taal als zoodanig, voor ‘schoonschrijven’, zooals hij het noemde, geen speciaal orgaan had, maakt voor ons een dierbaar deel uit van zijn trouwe en vertrouwende persoonlijkheid, die zich op elk moment geheel gaf zooals hij geheel was.

Tenslotte heeft hij toch, misschien onwillens en onwetens, het geheim gevonden. Namelijk dat realisme zich het zuiverst uitdrukt niet door, maar binnen in het leven. Dat al het schrijven mooi en wel is, maar dat de wereld nog beter gaat wanneer de minister een voortreffelijk minister, de vader een voortreffelijk vader en de vriend een voortreffelijk vriend is. Al wie De Meester gekend heeft zal hebben opgemerkt, hoe voortreffelijk hij was, hoe onverslapt van hartstocht en toewijding, in den kring van zijn persoonlijke belangstelling.

Slaan wij zijn vertellingen op ‘Van Vroeger en Later’, waarin komende geslachten het meest waarschijnlijk het evenwicht zullen vinden van wat hij was en werd. Herlezen wij ‘Terug in den lieven eenvoud’, het verhaal van gezinshereeniging in het landelijk huisje buiten Brussel, of dat vertwijfelde relaas van een beslechten strijd tusschen een schipper, zijn vrouw en zijn maat, gedurende een vaart over Hollandsche kanalen, op den somberen rust van de watervlakte, - maar herlezen wij vooral zijn meester-schets ‘De klompjes’. En wij zien, als een laatst beeld, het hart van dezen man gansch weerspiegeld in den verbitterden ernst van het meisje, de heldin van dit verhaal, die, vernomen hebbend dat de mensch opgroeit voor zonde en verderf, haar broertje moedwillig heeft verdronken om hem te behoeden voor alle kwaad. Maar dan komen de klompjes van den jongen bovendrijven, op het stilgeworden water, en zij verneemt het geluid waarmede deze klonken op de deel en in de gang van het ouderlijk huis. Die kleine dingen waarop hij liep, zoo luid, en die thans bovendrijven, zoo stil.

Gij ook, De Meester, nu gij stil geworden zijt, nu hooren wij u spreken. De dood heeft, als bij Milton's postillon, uw klompjes buitengezet. En daar staan ze, Hollandsch, van hout,

[p. 283]

misschien onfraai, voor wie de sporen niet ziet van de rappe voeten, misschien vormeloos, voor wie geen gevoel heeft voor de huiselijke aarde die hen hier en daar deed slijten; maar daar staan ze, als afdrukken van uw dierbare, onvergetelijke persoonlijkheid, die niet kan sterven.

De Redactie