De Gids. Jaargang 95

[p. 183]

In gedachten

De bewegende gordijnen

In de kamer was de warmte nog dragelijk, en bij de open glazen deuren hadden wij gesproken over het oude Egypte en over Hellas. Buiten, onmiddellijk achter de tulen gordijnen, die wit en lang neerhingen, heerschte, stil en gloeiend, de laaie hitte van den zomermiddag.

Beiden waren wij - na jaren lang in de duistere steilte en de blinde blik, die eens aan den Nijl heerschten, het laatste raadsel te hebben vermoed - ertoe gekomen in de klare verzoening van vuur en marmer op de Akropolis een helder geheim te erkennen, dat een mogelijke voltooiing van ons wezen toch wellicht nog nader betrof. Maar onze laatste woorden waren over het voorbijgaan dezer en aller rijken geweest, en hoe het alles herleid scheen te worden tot een voor de ziel toch nooit geheel toereikend schouwspel.

Hij ging toen heen, maar ik bleef daar zitten, moe, niet wetend wat ik dien dag nog doen zou. Starend naar de laaie gloed daarbuiten, werd het alsof die lange witte gordijnen in mijn blik hingen; mijn afnemende nagedachten waren nog blijven verwijlen bij dat voorbijgaan aller dingen en bij het gevoel hoe zelfs het schouwspel van dat voorbijgaan ontoereikend blijft voor een verlangen, waarvan de ziel toch nooit ontslagen wordt.

Bijna onopgemerkt was er toen een ademlicht vermoeden, dat alle verrijzen en ten ondergaan - maar vooral het ten ondergaan - wellicht, en langs nooit terug te vinden omwegen, door een verwijderd rimpelen der ziel veroorzaakt worden. Het moet daar buiten tusschen de bloemen en het

[p. 184]

azuur toen een zucht geweest zijn, waardoor in mijn blik die doorzichtige witte gordijnen even over de geheele lengte in een lichte beweging kwamen. Huiverend dacht ik aan een koning, die in een uur van volkomen eenzelvigheid dit zou hebben gezien - of zag hij in een naar binnen vallende straal van de maan een blad vallen uit een bloem? - en die toen van het besluit, dat hij nemen moest, met een glimlach afzag, en, teloorgaand in dat onmogelijk verlangen, de grenzen van zijn rijk prijsgaf aan den hunkerenden inval van een nieuwen heerscher. Of zou de omweg vaak nog raadselachtiger zijn, en zou er weldra een rijk in puin kunnen storten omdat eeuwen her een zanger, toen hij door haar voor wie hij zong bedrogen was geworden, stilstond bij een regenplas, waarin hij een wilden avondval doodstil weerspiegeld zag?

En zou de dichter - en zelfs de dichter, die naar een lichter toekomst der wereld wil wijzen - niet alleen dán een schoon gedicht kunnen maken, als - in omgekeerden trant - van een wellicht eeuwen her vergane wereld met eenmaal nog iets, als een lang wit gordijn, in hem nabeweegt?

Spiegel en hart

Waarom is er in een volkomen gedicht, ook al zingt een lichte verrukking er zich snel in uit, altijd iets, dat zoo oud is als de wereld? niets althans, dat vijandig kan zijn aan dit onheuchelijke, noch zelfs aan die uiterste moeheid der hoop, waaruit alleen de laatste vervoering haar vlucht kan nemen.

Er is soms een uur waarin het wel schijnen kan als staan in de kamer de dingen in een nagebleven licht of in de weerkaatsing van een licht, dat hier nooit op of onder ging. De eenzelvige, staande voor den spiegel, kijkt dan in dat glas als door een raam naar binnen in een kamer, die - hoezeer ook lijkend op zijn kamer - onzegbaar ouder is en waar een andere stilte heerscht. Wellicht is het vooral die andere stilte, die hem in dat zoo vlakbij zichtbare en toch ontoegankelijke vertrek zich doet verdiepen, want houdt het onnoembaar oude, het voormalige, dat op het aanschijn der dingen daar

[p. 185]

zulk een raadselachtigen nadruk legt, niet met die stilte geheim verband? Hij schijnt, daar naar binnen kijkend, een wezen op het spoor te zullen komen, dat eens daar woonde, er samenkomsten had en er voorvallen beleefde, waarvan zijn kort bestaan, achterhaald, de verre gevolgen nog ondervindt. Hij zal gaan bemerken, hoe de vreemde werkelijkheid, die in de kamer achter dat glas bestaat, met het toenemen van zijn op die andere stilte ingestelde aandacht toeneemt, geleidelijk zelfs geladen wordt met de steeds nabijer kans op een plotseling iets, een voorval, waarop het wachten hem, in het afnemen zijner eigen werkelijkheid, vervult met ademlooze spanning. Zal het een geluid, een stem, zijn? of - want die stilte schijnt ook het zichtbare te beheerschen - een nu al bijna niet meer onzichtbare gedaante?

Meer en meer is het mij bij het luisteren naar bepaalde gedichten of muziek, soms ook bij het kijken naar een werk der beeldende kunst, gaan voorkomen, of het hart (of dat er in het hart) een spiegel is, bijna altijd beslagen door adem en dampen der doende wereld, maar die soms opklaart en dan volkomen beheerscht blijkt door een met eenmaal ingevallen stilte, die de stilte van de ziel is en die den tijd opheft tot in de verste verschieten van het voormalige.

Wellicht kan enkel in die spiegel, die het hart is, of die in het hart is, een werkelijkheid, die aanvankelijk door weerkaatsing werd opgeroepen, de werkelijkheid der doende wereld zoozeer leegzuigen, er zulk een overhand op nemen, dat er een stem of een gedaante waarneembaar wordt, die in die wereld nooit had kunnen ontstaan. En is een gedicht - ook het gedicht, dat naar een toekomst zingt - niet alleen dán volkomen schoon, als - hoezeer vaak ook begeleid door stemmen en gedaanten van den dag - de lach van Helena er nog in hoorbaar is, of er een afglans van Troje's baaierd nog in gezien kan worden? Want zou, had in die vroege verte de schoonheid niet gelachen bij de brandende stad, het hart niet al lang zijn uitgestorven?

[p. 186]

De gedachte en de muzikanten

Elke voltooide gedachte van wie niet waarlijk denkt eer hij ook met zijn huid en zijn bloed denkt, zal wel haar aanvang hebben genomen met een waarneming en een gevoel, die hij eens had en die - hoewel in zijn herinnering vaak nauwlijks meer bewust - als waarneming en als gevoel het voltooien der gedachte in hem op hunne wijze helpend bleven begeleiden. Want hij kan zijn hoofd niet alleen bij boeken en brochures houden en zijn hersens maken hun werk niet af als in zon en stof buiten de open deur van de werkplaats de zinnen geen oude deun komen spelen.

In tegenstelling met de gedachten van wie alleen met de gretige wil van hun hoofd denken en wier spreken op straat of in vergaderingen al aanstonds op de haastige maat van de drukpers gaat, zal zijn gedachte - ook na door de drukpers te zijn gegaan - zich nog bewegen zooals zijn lichaam zich bewoog en het licht behouden hebben van zijn oogopslag, en de zingende stemmen van zijn zinnen zullen er nog in hoorbaar zijn. Soms zingt er een melodie in, ouder dan hijzelf, want wie zoo denkt komt te wonen aan den weg van een ander en ouder verkeer, en het kan zijn, dat zijn muzikanten, als zij in de open deur der werkplaats komen spelen, er anderen meebrengen, die zich bij hen aansloten en die de kleedij dragen van een vervlogen tijd en in de herbergen langs dien weg verhalen zongen, waar hij niet eens meer van weet.

A. Roland Holst