De Gids. Jaargang 95

[p. 422]

Voorbij

‘Au temps des équipages’ is de naam van een boek, dat ons verplaatst in een tijd die hoewel nabij toch al tot de geschiedenis behoort, wegens de groote veranderingen in gevoel en uitingen.

Eugène Carrière heeft den auto nog gekend. Maar het werk thans bijeengebracht in de Orangerie des Tuileries getuigt nog van geen vrees voor het imperialisme der techniek, dat later ook het geestelijk leven zou aantasten. Wie boven zijn tijd uitleeft kan steeds alle eigenschappen, dus ook die van Carrière, bezitten; wie, zooals Carrière, een goed vertegenwoordiger van zijn tijd maar ook niet veel meer is zou in onze dagen weinig op hem kunnen lijken. De hedendaagsche gestandaardiseerde artiest: zonder aarzeling, positief van optreden, schuw voor alles wat wij in beperkten zin ons gevoel noemen en deze ‘gevoeligheid des harten’ werend uit de kunst in zoo'n een mate dat daardoor ‘het gevoel in de kunst’ dreigt te atrofieeren; vriend van zijn kunstkooper, met wien, zooals hij gaarne vertelt, hij een contract heeft.

Carrière's oeuvre daarentegen is eerder een wijze vraag dan een beslist antwoord. Veel blijft onopgelost, onaangeroerd. Hoe is de uiterlijke verschijning van zijn personen, waarvan een expressie, enkele vormen of een vloeiende schaduw ons zoo weldadig bekend aandoen? In welk licht, of half licht, staan zij? Waar bevinden zij zich anders dan in den geest van den schilder, die zijn onderwerpen met evenveel liefde koestert als de moeders hun kind op zijn schilderijen.

Hij is de schilder van het intieme leven, waaraan hij een algemeenheid wist te geven die het voor ons boeiend maakt; waarvoor hij een plastischen vorm vond zoodat men dikwijls

[p. 423]

kan zeggen dat hij het inderdaad heeft uitgebeeld. Plastisch beteekent bij hem bijna: als beeldhouwer.

Het lijkt of hem den moed voor het beeldhouwen ontbrak. Het harde marmer schrikt hem af: misschien een bewust gemis aan kracht of soms ook een terugdeinzen voor het materiaal dat een te positieve belichaming was voor ideeën, waaraan een fin-de-siècle-geur is te herkennen.

De kunst van het einde der negentiende eeuw kende een acceptabele wijze van smachten, menschelijker dan uit het begin der romantiek, waarvan zij misschien het slot is - en toch nu reeds ver van ons. De monden op zijn schilderijen, de zoekende handen, ze behooren bij een tijd. De tijd waar Steinlen ook toe behoorde; waarin het Cabaret misschien geen hooge kunst bracht, evenwel kleine talenten tot volle ontwikkeling liet komen. Toen wekelijks de Gil Blas een knappe illustratie bij een wat sentimenteele ‘Valse Chantée’ bracht. Een ‘Valse peinte’ zou men het werk van Carrière kunnen noemen: daarmede tegelijk aanduidende wat er voor ons blijvend in is en ook wat er aandoet als tijdelijk en verouderd. Namelijk hoe alles in een grooten rhytme is opgelost; rhytme, thans nog het wachtwoord. Echter de rhytme van de wals, te compleet en te streelend om in onze dagen nog een waarheid te kunnen zijn.

Zijn portretten zijn de romans, die ieder om zich draagt, verteld minder in de karakteristieke trekken van den persoon dan weder in een wat generaliseerend rhytmisch bewegen. Zij zijn levend; zij geven zelfs iets van het leven, dat men destijds met een hoofdletter schreef, en wij herkennen ze; zijn zelfs geneigd hun namen te geven naar aanleiding van figuren uit boeken, die ons bij bleven. Uit boeken, niet uit onze omgeving. Menschen uit onze omgeving bestaan tastbaarder voor ons; wij zijn gewoon meedoogenloozer onze tijdgenooten te bekijken en betrappen ze meer op details. Deze modellen leven allen in een zachte sfeer van noblesse. Met een kleine verwondering worden wij eraan herinnerd dat dit toen een bijna makkelijke levenshouding was.

Het schilderen zoowat geheel in het bescheiden grisaille paste bij den geest van het werk. Dat de brutale kleur door iets essentieelers is vervangen kan helaas niet gezegd worden, en

[p. 424]

daar waar zij even wordt aangeduid blijkt de schilder niet te zijn gekomen tot een dieper begrip ervan en herinnert zij ons aan een gekleurde photographie of een te voorzichtig nagevolgden Velasquez. Dit werk blijft afbeeldingen van beelden, die hij niet gemaakt heeft.

Veel had deze kunst, die - de maker zij er om geprezen - geen tentoonstellingskunst is, om zonder daarvan de slaaf te worden te behagen in de salons (dit woord is thans ten opzichte van de kunst al zonder beteekenis). Het was van een oprechte teederheid en bezat een dramatiek, die niet schrijnender werd dan een zoele zomeravond, en een vorm even verteerbaar als een licht souper.

En wij moeten dit werk niet geheel vergeten. Het heeft eenvoudige deugden wier verwaarloozing zou maken dat ook onze kunst spoedig tot het verleden zou behooren.

De aankondiging in het afgeloopen voorjaar eener Pissarrotentoonstelling (Orangerie der Tuilerieën) wekte bij mij misschien al te vreugdevolle verwachtingen. De Pissarro, die in de verbeelding leefde en de indruk, die mij van deze tentoonstelling is bijgebleven, samen vergeleken maken mij meer dan ooit duidelijk hoe ook in de kunst een waarde veranderlijk is. En bovendien hoe pas het heele oeuvre van een schilder de draagwijdte van zijn aspiraties laat schatten.

Pissarro was men ook in de twintigste eeuw geregeld en met waardeering blijven zien. Hij, Claude Monet en Sisley waren de zuiverste en steeds trouw gebleven luministen. Nu had ik mogen hopen dat deze tentoonstelling iets uit mijn jeugd zou doen herleven. Toen ik, uit Holland komende, bij den kunsthandel in de Rue Laffitte een wereld vond, waarvan de Haagsche school niet vertelde, een kunst van buiten zijn met sensaties zooals de jeugd die ondergaat; onder van warmte trillende luchten, landschappen waarin boomen met bloesems als met geschenken beladen; velden en weiden in een fluweelig spel van licht- en schaduwvlekjes; stroomende rivieren, waarin een blauwe hemel en een stralende zon zich weerkaatsen; het beeld van de groote stad met een verscheidenheid van aspect, die mij tot dusver onbekend was, of het zilverige

[p. 425]

kleine Fransche stadje waarvan de kleurige grijsheid meer verbaasde dan onze Hollandsche tonaliteit.

Er was vooral die eene groote aantrekkelijkheid: het nieuwe.

Bij het weerzien van dit alles vond men nog wel den zelfden vriend terug - maar er was iets verstard in onze verhouding. Men zal dadelijk opmerken, dat ik zelf veranderd ben door het onstuimige kunstleven van de laatste dertig jaar rondom ons. Zonder twijfel! Verder zijn deze schilderijen materieel niet volkomen gelijk vroeger. Er waren veel onbetrouwbare verfstoffen gebruikt; de vermiljoenen hebben hun felheid verloren, het dieproode kraplak is dikwijls kleurloos geworden, het geel vooral in de mengsels zwartig.

Dit alles verklaart maar gedeeltelijk onze gewijzigde appreciatie. Of wij het talent van Pissarro wat overschat hadden komt er tenslotte weinig op aan. De vraag is: wat was de beweging waartoe hij behoorde, en van welke waarde blijft die nog voor ons.

In het begrip kunstbeweging ligt eenig verzet opgesloten; en dit heeft aan de school der impressionisten veel bekoring doch ook iets tijdelijks gegeven. Het verzet zal wel in de lucht gezeten hebben bij de jongelieden onder het tweede keizerrijk, tegen nog steeds wat bekrompen meeningen en al te dikwijls opgebakken levens- en kunstvormen. Gelijktijdig met de Picasso-tentoonstelling werd in het Pavillon Marsan een demonstratie gehouden van het interieur van omstreeks een eeuw geleden, die het ieder begrijpelijk maakte hoe wie was opgegroeid in zoo'n omgeving te midden van meubels waarin de stijlen van alle tijden en werelden onbegrepen waren nagevolgd wel moest snakken naar lucht en wat harde werkelijkheid. Ons deerde deze historische collectie zeer zeker niet. Er rond te dwalen had integendeel de bekoring van het snuffelen bij den uitdrager of op een ouden zolder, en met wat overgave kon men er romantisch droomen voor huisraad, platen en schilderijen, die er uitzagen alsof ze nooit nieuw geweest waren. Hoe anders zal dat geweest zijn voor hen, die hun kinderjaren versleten hebben in die kamers, waar een huiselijke ongezelligheid moet geheerscht hebben. Het rook er naar een moraal, die de tevreden burgers als een vesting-

[p. 426]

muur om hun eigen daden bouwden. En de kunstvormen herinnerden aan kleeren uit den erfenis, die nog te bruikbaar geacht werden om door nieuwe te worden vervangen.

Barbizon was een eiland ver buiten deze wereld, waar de schilders leefden in vrome natuuraanbidding en werkten in navolging van oude meesters, die ze echter in een museumatmisfeer bestudeerd hadden. Zij waren de leermeesters der impressionisten en als men bedenkt, dat de laatsten bij hun verschijnen Parijs in rep en roer gebracht hebben, dan lijkt het toch wel, dat de zenuwen destijds makkelijker geschokt waren dan in onze dagen. Want in principe hebben zij weinig veranderd en het is niet hun bedoeling geweest voor kwajongen te spelen. Zij stonden op de schouders van hun voorgangers en volgenden den weg door dezen gewezen, alleen gingen ze verder. De door de vorige generatie zoo vereerde natuur werd nog opener aanvaard en dit deed wat conventioneel was in de vormen verdwijnen. Het putten in den oneindigen rijkdom van de zichtbare wereld leidde tot de conclusie dat de atelier-achtige compositie overbodig was. En de wijze van uitsnijden van het gekozen brok werkelijkheid krijgt daardoor soms het verrassende, dat ook de photografie kan hebben (die misschien toen reeds haar invloed deed gelden) en van de Japansche prent, die in het midden van de negentiende eeuw in Europa zoo verspreid werd. Terwijl de Barbizonners meer vóór de natuur schilderden dan de oude meesters hadden gedaan werd dit de uitsluitende werkwijze der impressionisten. Het bracht hun ertoe met de natuur te gaan concureeren in kleuren en felheid. Een overmoed, die in zijn élan prachtig was en hun ten slotte toch niet naar het hoogste heeft doen grijpen, doordat zij eindigden meer na te bootsen dan weer te geven.

Zij hadden in de jaren van bevrijding en ontdekking van zichzelf in de natuur iets meeslepends dat nog nawerkt op wie voor het eerst hun werk ziet. Wij kennen de verrassende gewaarwording van het begin eener vacantie, als wij vrijgelaten mogen doen waar wij zin in hebben. Met zoo'n blijde verbazing moeten de impressionisten gegrepen hebben naar kleurencombinaties, die in het verband hunner voorgangers niet waren te pas gekomen.

[p. 427]

Er bleek voor de oude kunst toch nog iets nieuws onder de zon te zijn: het schilderen van het zonlicht zelf. En daarop wierpen zij zich met den vreugde van den eersten dag.

Dit moet beschouwd worden als een verandering van onderwerp; voor de kunst bracht dit verfrissching maar vooral in den beginne weinig fundamenteele wijziging. En de mooiste werken blijven die van omstreeks 1880, toen de neigingen nog niet tot theorie versteend waren. Toen voorstelling, belichting en schildering nog samenwerkende en elkaar bestrijdende elementen waren zonder dat er een de overhand had gekregen. Later is dit schilderen geworden tot een te gemakkelijk te classeeren -isme, waarbij aan de zon de warmte was ontnomen door een bijna systematische verwaarloozing van al het overige. De opzichzelf fraaie kleuren werden een klank zonder echo; de gepointilleerde schildering werd een voortdurende vibratie, die niet meer voortkwam uit ontroering en die slechts levendigheid voor leven gaf. Men had mogen verwachten van deze schilders, juist omdat zij steeds buiten werkten, dat zij waren gekomen tot een veelzijdiger uiting dan deze uitsluitende kijk-kunst, die meer en meer gaf het landschap als vanuit een venster bekeken en niet met hun geheele wezen ondergaan. Dit product van een materieelen tijd is niet de verheffing der materie zooals bij Rubens.

En, eigenaardig voor hen, die in het vlieden van het toenmalige academische zeker een kracht hebben gevonden, zij dwaalden af door het geven van het natuurbeeld maar niet de natuur tot een angstvallig volgen der kleuren, dat ons nu schoolsch toeschijnt.

Te veel was hun schoonheid enkel gebaseerd op enthousiasme. Slechts zoo lang dit duurde zijn fonkelende meesterwerken ontstaan. Niet elk aantrekkelijk jong meisje wordt een bekoorlijke oude dame.

Dankbaar moeten wij deze school blijven, voor een verrijking van het palet. En het feit, dat zij het aangedurfd hebben van hun tijd te zijn plaatst ons zuiverder tot het verleden.

J.A. Pollones