De Gids. Jaargang 93

[p. 445]

Dramatische kroniek.

In Memoriam Dr. W. Royaards

De dag van Vondel's sterven en die van Royaards' uitvaart zijn door een speling van het lot samengevallen, als om beider naam voortaan hechter te vereenigen in onze herdenking, en ons tevens met schrikwekkende duidelijkheid te doen beseffen dat wij leven in een Nederland waar men, alle huldiging ten spijt, den grootsten dichter nog steeds te gering schat en den grootsten tooneelleider aan het eind van zijn leven vrijwel werkeloos zag, en uitgeput niet zoozeer door scheppenden arbeid als door de onafgebroken weerstand die hij moest overwinnen, om tot dien arbeid te kunnen geraken.

Een Nederland, dat, om welke redenen dan ook, zijn eerste nationale dichter geen nationale herdenking wist te bereiden, en zijn eerste tooneelleider ten slotte geen waardige plaats wist te verschaffen om te arbeiden.

Dat zijn de feiten.

Er staat tegenover dat een aantal van de beste Nederlandsche geesten in Vondel hun hoogste ontroering vinden, en dat Royaards' arbeid door hen zoowel bewonderd als gesteund werd; wat niet wegneemt dat het hen in deze dagen en in dit land niettemin ontbroken heeft aan kracht of gezag om den een te eeren met een waarlijk grootsch eerbetoon, en den ander te handhaven op de plaats die hem toekwam; kortom, dat deze Februari-dag, boven verlies en herdenking, beseffen deed hoeveel er hapert in Nederland, waar het de uiting van het diepste nationale bewustzijn betreft.

* _* *

[p. 446]

Het past ons bij dezen den doode, niet allereerst een verlies te betreuren: de groote arbeid die hij schiep stelt veeleer een voorbeeld dat niet alleen met kransen, maar met blijvende bewondering en navolging geëerd moet worden.

Wij hebben, bij Royaards' leven, niettegenstaande alle erkenning, toch te weinig erkend dat een kunst leeft in haar grootste vertegenwoordigers, wat hunne gebreken ook mogen zijn; dat ieder ideaal tenslotte eer een onbereikbare ster is, waarbij men een bereikbare haven bezeilt, dan die haven zelf; dat men in de kunst als in het leven te rekenen heeft met wat te verwezenlijken valt, en dat, met alle eerbied voor het ideaal, dat wat verwezenlijkt wordt den grootsten eerbied toekomt.

Men heeft van Royaards meer gevergd dan van eenig ander op ons tooneel; omdat hij het meeste gaf. Wanneer men in zijn herinnering het repertoire nagaat dat hij tot stand bracht en in stand hield, en vooral wanneer men het vergelijkt met wat er elders in het land tijdens en na zijn arbeid aan gelijkwaardigs te zien kwam, dan blijkt zijn grootheid en onze veeleischendheid afdoende.

Niet, dat men ten onrechte de eisch stelde van enkele belangrijke premières per jaar: maar men vergat dat een theater ademhaalt door de opening van het plaatskaartenloket; en dat elke voorstelling die waarlijk boven het loopende repertoire uitsteekt thans, meer dan ooit, tijd en geld kost, en, bij wat de stedelijke regeering aan het tooneel verdient, een meer dan stedelijke, een vorstelijke steun. Wij zijn, na Royaards' heengaan als leider, tot het besef gekomen dat één groote voorstelling per jaar een kostbaarder bezit is dan tien middelmatige; dat men de eischen, aan een gezelschap gesteld, in overeenstemming dient te brengen met zijn aard, met dien verstande dat de leider die ons het groote repertoire kan brengen de groote steun behoeft, - het koste wat het kost - en dat men, zoolang de subsidie het tooneelwezen beheerscht, die macht beter benutten kan door op dictatoriale wijze de eerste man het eerste gezelschap te verschaffen en te doen behouden, dan tot eenige concessie over te gaan.

Men vergeve deze politiek-economische uitweiding: de afwijking van deze principes kostte ons Royaards.

* _* *

[p. 447]

Het kostte ons dan datgene wat zijn arbeid eigen was: het voorbeeld van zijn stijl. Ze had één gebrek: ze was, juist in de jaren dat men in geheel Europa streed voor een dynamischer, een bewegelijker tooneelspelen, meer statisch, en, in haar zwakste uitingen, verstarder dan de tijd vergde. De onwrikbaarheid die in Royaards' karakter wellicht versterkt werd door velerlei laakbare tegenstanders, kon zijn opvoeringen beinvloeden tot een zekere krampachtigheid. Niemand die hem eerbiedigt kan ontkennen dat hij een moeilijk mensch en een het onmogelijke eischend tooneelleider was. Niemand die niet evenzeer toegeeft dat hij, eenmaal zoo zijnde, de grootste is geweest en dat men zijn gebreken veelal te breed heeft uitgemeten, vergetende hoeveel de kracht die ook in hem leefde, voor ons schiep.

Men heeft, nu Royaards is heengegaan, dit diep te beseffen: dat niet de gebreken, maar vooral de kwaliteiten van den grooten kunstenaar onze kunst groot maken, en dat het tenslotte een theologische domheid van den eersten rang is om het bestel van hemel en aarde onvolmaakt te achten, maar niet minder om het karakter van den grooten kunstenaar terug te brengen tot een rekensom van positieve bezieling en kracht van verwezenlijking en negatieve tekortkomingen. Vondels slechte verzen werden vergeten, zoogoed als Royaards' minder geslaagde opvoeringen: er rest slechts de glans van wat zij inderdaad tot leven brachten.

Dat was, bij Royaards, allereerst het woord, de beteekenis van den dichter. Want nu, na de expressionistische drift die ons een hooger gespannen en bewegelijker tooneel beloofde - en het ons niet gaf - de kringloop der experimenten gesloten schijnt, rest er van Meyerhold tot Copeau slechts een verwachting: die, dat de dichter terug zal keeren tot het theater, niet als literator, maar als tooneelschepper, gelijk hij het was in alle groote tijdvakken. En bij het sluiten van dien kringloop rest ons niet anders dan de bittere erkenning dat het element der creatieve acteursheerschappij ons, tenminste in Nederland, geen noemenswaardige verbeteringen gebracht heeft, en dat, onder die heerschappij, het woord op schandelijke wijze verwaarloosd is.

Royaards' ideaal staat ons zoodoende nog steeds als voor-

[p. 448]

beeldig voor den geest: naast zijn Vondel is er geen andere; naast zijn Shakespeare wachten wij met uitzondering van Saalborns ‘Getemde Feeks’ nog steeds een andere Shakespeare. Naast de doorwerktheid en grootsche opzet van zijn voorstellingen, naast de gaafheid van zijn beste blijspelen wachten wij nog steeds een leider die hem daarin evenaren zal; na het publiek dat hij vormde en tot erkenning dwong is ons publiek minder van gehalte worden, minder eerbiedig en minder belangstellend; na de stuwing die zijn kracht in ons tooneelleven bracht is er geen andere van gelijke kracht zichtbaar geworden.

Het karakteristieke van den Royaardsstijl was dat men, bij haar scherpe omtrekken en vaste lijnen, te doen had met werkelijke tooneelwaarden: niets was verdoezeld, geforceerd, of twijfelachtig. Men kan om Rembrandts figuren als het ware heenloopen, men kan een dansfiguur van Pawlowa beschrijven als een exact feit; men kan een Royaardsfiguur, na jaren, nog nauwkeurig opmeten, als stond hij in levende gestalte voor onze oogen: het visioen van die figuur was zoo zorgvuldig en nauw omlijnd tot tooneel herschapen dat, lang na de minuten van het tooneelspel, de herinnering kan rekenen met blijvende en vaste waarden. Die triomf over den tijdelijken aard van een vluchtige kunst kenmerkt meer dan iets anders de scheppingskracht die er vorm aan gaf.

Het is onmogelijk voortaan in Nederland een Vondel op te voeren, zonder dat men zich herinnert hoe hij klonk onder Royaards' regie; er is geen ‘Faust’ denkbaar zonder den achtergrond van zijn Faust, geen Shakespeare zonder vergelijking met de zijne; geen klassiek Grieksch theater of de schimmen van dit verleden eischen rechtvaardiging; geen comedie of men herdenkt de evenwichtigheid, de zorgvuldigheid, het typisch doorwrochte ook in den lichteren stijl, dat zijn hand kenmerkte.

Een ander theater mag eigenaardig zijn, als de Heijermansopvoeringen van het Schouwtooneel; als het Fransche blijspel bij het Vereenigd Tooneel; als een Amerikaansche klucht bij ‘De Speeldoos’ of een Amsterdamsche volks-sfeer bij het gezelschap Bouber: boven dit alles staat de stijl, de ernst en de grootschheid die het Royaards-repertoire eigen was, waarin

[p. 449]

en een Heijermans, èn een Fransch blijspel, en, wat meer is, de belangrijkste tooneeldichters van alle tijden hun plaats vonden.

Er rest ons, bij de vaste grondslagen die hier gelegd zijn, meer eerbied en ontzag, dan treuren: er staat ons een reeks monumentale opvoeringen voor den geest en een reeks voorbeelden. Er rest ons, daarnaast, het besef dat deze ongeëvenaarde levens- en arbeidskracht te kort is geschoten in veel van wat zij verwezenlijken wilde, door gebrek, niet aan erkenning maar aan daadwerkelijken steun: er rest ons een besef van schuld, naast alle herinnering en alle eerbied. Een besef dat men nu Royaards verdween, zich, ter eere van zijn nagedachtenis en tot herstel van het Nederlandsch tooneel, terdege rekenschap heeft te geven van de huidige toestanden, en, te zijner eer, hen die door eenige steun gebaat zijn, die in ruimer mate heeft toe te meten.

Men heeft, bij Royaards' dood, in gansch Nederland, bewust of half bewust, diep gevoeld wat er ons sinds jaren ontbrak: eerbied voor de nationale tooneelkunst in haar beste vertegenwoordigers. Het is dan aan ons, en aan hen, tot taak gesteld uit dezen dood nieuw leven te herscheppen, in dit voorbeeld bezieling te vinden, de gemaakte fouten indachtig te zijn, en den grooten kunstenaar te eeren zooals hij geschapen werd, omdat hij, hoe dan ook, groot is, en het recht tot regeeren en verwezenlijken heeft, verre en verre boven alle middelmatigheid en vaag idealisme, publieke smaak en politieke partijjagerschap.

Want één ding valt niet te ontkennen: Royaards, die Nederland zijn grootste tooneel gaf sinds eeuwen, heeft zijn beste krachten ingeboet en is te vroeg gestorven door gebrek, niet aan Nederland's erkenning, maar wel aan Nederland's daadwerkelijke steun.

J.W.F. Werumeus Buning.