De Gids. Jaargang 92

[p. 251]

In memoriam J.J.G. Vürtheim.

Nu het beeld, dat zij, die hem van nabij kenden, zich van hem vormden, niet langer de correctie ontvangt en de gestadige ontwikkeling doormaakt, waartoe de voortgang van zijn leven dwong; nu de tijdelijke geldigheid van elk ‘zoo is hij’ plaats moet gaan maken voor vaster omlijning en een meer definitief gesteld ‘zoo was hij’, nu is het tijd, dat wie van hem hielden zich er rekenschap van geven, wat het kostbare was, dat hier verloren ging, wat door de thans ingevallen leegte gedoemd is, voortaan als herinnering voort te leven.

Vóór alles blijft hij onvergetelijk als vriend, vriend zooals slechts weinigen dat zijn kunnen. Hierbij kwam, als bij al de uitingen van zijn gespannen wezen, een van de grondtrekken van zijn karakter aan het licht: een onmiddellijkheid in het verkeer, zoo vrij van restrictie, zoo wonderlijk direct en absoluut, dat men het ervaren moet hebben, om er de bestaan baarheid van te beseffen. Door hem ging men begrijpen, dat ‘vriend kunnen zijn’ een gave is: bij hem de koesterende zonnezijde van een veel algemeener levenstrek. En de zon die hier scheen, had het zeldzame van Herachtus' zon: dat ze nieuw was op elken dag. Want alleen daarom reeds was het heerlijk, vriend van hem te zijn, dat de vriendschap elken keer als nieuw was en pas geworden leek. Ze was een geschenk, bij elk ontmoeten opnieuw gereikt en kende niet de gelijkmoedige rust en tot gewoonte wordende gemoedelijkheid, haar gewoonlijk eigen.

Zelf genoot hij een vriendschap ten bodem. Het was een vreugde apart, zijn oogen te ontmoeten, zich zijn blik te laten overkomen, die, lang aangehouden onder wisselende intonatie van waarnemen en zich openbaren, in de zeldzaam levendige verandering van gelaatsuitdrukking zijn geleide

[p. 252]

vond, terwijl, als wachtende, zijn hand de uwe vasthield en van tijd tot tijd steviger drukte; ten slotte, na een klemmend besluit, haar greep weer vrijgaf.

Soms was er iets als een vluchtig aangedaan zijn in zijn hartelijkheid, wat opeens verstaan deed, hoé levenswarm zijn vriendschap was. De fijnheid van nimmer uit te spreken wat hem bewogen hield, verhoogde het tintelend levende van zulke oogenblikken. Dan ook voelde men, wat naar buiten veel minder merkbaar was, hoe jong, hoe heel jong zijn hart was, en terwijl hij zelf over elk verschil in leeftijd en plaats argeloos heenschoot en voorging in alles de humor te vinden, waaraan hij zulk een behoefte had, werd het als een praten onder jongens.

Onmiddellijkheid en absoluutheid, op elk oogenblik volmaakt willen wat men wil en volmaakt overtuigd zijn van zijn overtuiging, dat met al de emotionaliteit zijner impulsieve natuur, nog aangescherpt wellicht door de zware eischen, die zijn harde werken voortdurend aan zijn zenuwen stelde, dit lag ten grondslag aan zijn houding bij eendracht of conflict, waarin hij uitgesproken vriend of vijand moest zijn, aangrijpend in zijn spontaneïteit, grimmig als hij bestreed.

Wat gewoonlijk de oogenblikken van het gemoedsleven verbindt: de nawerking van een afstervende stemming of overtuiging nog tijdens het volgend geboren moment, en een soort onzekerheid schept, die, al naar gelang van de gevolgen, gematigdheid of ondoortastendheid kan heeten, doch beter zonder waardebepaling, naar haar aard worde verstaan, als de oorzaak van een heimelijke geremdheid in ons handelen en van een openlaten van andere mogelijkheden bij het meerendeel onzer oordeelen, die wankelgang was niet de zijne. De zielskracht, die uit zijn persoon sprak, uitte zich ten deele hierin, dat, wat gewoonlijk gelijktijdig door elkaar speelt en aan onze uitingen in elke richting een tempering geeft, bij hem in opeenvolging zich leek voor te doen; iedere emotie was zuiver zich zelf en niets dan zich zelf, daardoor sprak bij hem elk oogenblik voor zich zelf alleen en met onherroepelijke intensiteit.

Het geeft den dagelijkschen omgang zijn vlotheid, dat onze oordeelen en waardeeringen diegene zijn, welke momenteel

[p. 253]

slechts den boventoon in ons hebben, zoodat ze niet absoluut en als wezensvreemd aan elke mogelijkheid van herroepen te worden, zich ons opleggen, maar tevens brengt het de alledaagschheid in dien omgang. In Vürtheim bestond voor zulk een geven en nemen geen mogelijkheid. Het was de groote zuiverheid, en de moeilijkheid tevens, van zijn leven, dat hij tot de slechts gedeeltelijke vertrouwelijkheid en omgekeerd tot de hoffelijk gemaskerde geslotenheid van dit dagelijksche ruilverkeer niet in staat was. Hij hield òf zijn grenzen gesloten, òf hij had in het geheel geen grenzen. Naast veel verdriet en verontrusting, dankte hij hieraan momenten van zuiverder vreugde dan voor de meesten onzer is weggelegd.

Maakte deze directheid zijn vriendschap tot een feest, telkens weer voor het eerst gevierd, ook op zijn wetenschappelijken levensarbeid had zij begrijpelijkerwijze haar invloed, welke medehielp hem tot den uitmuntenden Graecus te maken, wiens werk wijd en zijd erkenning vond. Ook hier, mondeling in zijn colleges, blijvend vastgelegd in de meeste zijner geschriften, het tintelende van zijn gesprekken, een meesterlijk woordgebruik, waardoor zijn gezegden doordrenkt waren van de waardeering die hij zelf voor het besprokene had. Het was of elk detail van zijn zoo omvangrijk weten hem aanvankelijk een emotie was geweest en daaraan voor altijd een eigen leven dankte, dat aan alle zakelijkheid een nieuwe zinrijkheid verleende. En als in margine vond elk betoog zijn commentaar, of vaker nog zijn toespitsing, in een kort citaat, dat een sterk geheugen hem uit zijn enorme belezenheid op het gebied van oude en moderne letterkunde, op het juiste oogenblik toevoerde.

Het kon niet anders, dan dat zulk een spreektrant zich op personen instelde en tegenover een homogeen, veelhoofdig gehoor zich niet geheel terecht voelde. Bij zijn colleges kon dit hem soms een schijnbare stramheid geven, iets afgemetens, dat wel eens als een sterk afstandsbesef werd misverstaan, doch dat onmiddellijk week bij een eerste symptoom van echt enthousiasme of welk ander blijk dan ook van contact met enkelen der luisterenden.

Dat zijn studieliefde zoo machtig uitging naar het Grieksch, sprak voor wie hem kende eigenlijk vanzelf. Er was een ver-

[p. 254]

wantschap tusschen hem en het Grieksch. Nog toen hij rector was viel dat aan oudere gymnasiasten op. Bij zijn, altijd met de grootste zorg voorbereide, colleges toonde zich het Grieksch in een lenigheid en vatbaarheid voor nuanceering, met die gratie van lichtheid en toch zakelijk blijvende helderheid, die van Attische fijnheid doet spreken en die evenzeer van zijn persoon als van zijn onderwerp uitging. Alweer de directheid, de exclusiviteit, waarmee wat hij besprak hem voor den geest stond, deed hem wijd en zijd in het elders geldige een beeld herkennen voor wat momenteel aan de orde was. Die plotselinge verbindingen, opgeleefd uit zijn stemmingen van het oogenblik en van wier ontstaan hij zelf met zijn hoorders meegenoot, gaven dikwijls iets fonkelends, dat voor geen herhaling vatbaar was, aan zijn uiteenzettingen; het was de vrijheid, die, binnen rechtmatige grenzen gehouden door zijn grooten zin voor wetenschappelijke nauwkeurigheid, de blijvende frischheid heeft gegeven ook aan de meeste der werken die hij ons heeft nagelaten.

Sagenkring en cultusgebruiken hadden het meest zijn belangstelling. Dit omvangrijke gebied van, eens halfbewust als symbolisch aanvaarde, verhalen en verrichtingen, wier opsporing een wetenschappelijken speurzin en een volhardend voortwerken vereischt, doch waaromtrent het werkelijke verstaan, dat is het in zijn oorspronkelijke emotioneele beteekenis nabeleven, den mensch van later tijd als limiet is gesteld: eeuwig te benaderen, nimmer te bereiken, deze gedachtenwereld, meer dan eenige andere, bood materiaal en gaf eenheid aan de groote kwaliteiten, welke hem tot den geleerde maakten die tot ons spreekt uit het boek waarmee hij zijn leven besloot. Het zijn zijn werkkracht en nauwkeurigheid, zijn gevoeligheid voor beelden en verwantschappen, zijn fijne intuïties en zijn rijke fantasie.

H.M.J. Oldewelt.