De Gids. Jaargang 92

[p. 121]

Eenige zeetermen in de Nederlandsche vertaling van Shakespeare's ‘Tempest’

Het is geen buitengewoon zeldzame ervaring, te zien, dat de op het droge volkomen betrouwbare gids gaat dwalen, zelfs geheel onbewust, wanneer het lot hem, meestal eenigszins tegen wil en dank, voert naar het zilte element, het idioom waar slechts de bevaren zeeman zich volkomen kan thuis gevoelen. Wij hooren in zulk een geval van schipbreukelingen die een schuilplaats vinden in den achtersteven, of van een ongelukkigen zeeman die met zijn schip aan de kade liggend 's nachts overboord is geslagen.¹⁾

Hachelijker wordt het, wanneer het idioom al een paar eeuwen achter den horizon ligt en dat terrein dus zelfs voor den doorsnee-zeeman van den tegenwoordigen tijd, een volkomen onbegrepen vaarwater is geworden.

Ongetwijfeld is het een bijzonder lastig vaarwater waarheen de vertaler van Shakespeare's ‘Tempest’, dateerende van zoo ongeveer 1610, in den aanvang van het gedicht geleid wordt, waar het schip waarop de handeling plaatsgrijpt, is: ‘desperately tacking and shifting canvas to fight a way out to sea-room’ zooals in de inleiding der Engelsche door Dulac geïllustreerde uitgave, de toestand wordt samengevat. In het gegeven waarmede het gedicht aanvangt, is de lezer zonder eenige andere verkenning dan de sappige uitroepen die de dichter den door hem ten tooneele gevoerden bootsman in den mond legt, de striemen waarmede deze ruwe zeewolf zijn volk te werk zweept, tot behoud van schip en opvarenden.

De moeilijkheden in de vertaling beginnen terstond bij de

1) ..Dit ‘in den achtersteven’ inplaats van ‘op het achterdek’ of ‘achterplecht’ citeert Van Nouhuys uit de Hollandsche vertaling van Conrad's ‘Nigger of the Narcissus’, welke vertaling indertijd door haar verhaspeling van zeetermen nogal wat stof opwierp.
(Noot van de Redactie).

[p. 122]

eerste regels waar de bewerker zich, trouwens wel wat roekeloos, in onnoodig gevaar heeft begeven.¹⁾ Het ‘fall to 't’ te interpreteeren met ‘alle hens aan dek’ kan eigenlijk al niet behoorlijk door den beugel, nu in deze barre gelegenheid ongetwijfeld alles reeds lang bij de werken was, maar stellig verkeerd is de vertaling van het ‘Yare, yare! take in the topsail’ door ‘vlug, vlug het bramzeil strijken’. Het staat er toch duidelijk dat een topzeil of marszeil moet worden geborgen, benamingen die als volkomen identiek bij de Nederlandsche zeevaart al eenige eeuwen doorelkaar in gebruik zijn. Niet dat het overigens ongeoorloofd is aan te nemen, dat het schip voor de open zee hier bedoeld, bramstengen en bramzeilen kan hebben gevoerd, maar die waren dan, zooals blijkt, al lang geborgen en gestreken. De spanning van den storm-toestand maakt dit tastbaar.

Van veel verdere strekking is echter de falende interpretatie en vertaling van de nu volgende bevelen: ‘Down with the topmast! yare! lower, lower! Bring her to try with main-course’, bevelen die door den vertaler worden weergegeven met: ‘De steng strijken, vlug, lager, lager; tot op den klauw van de gaffel’.

In de eerste plaats begaat hier de vertaling een, voor den historisch aangelegden nauticus, inderdaad schrikbarend anachronisme, het staat toch als een paal boven water dat pas anderhalve eeuw later de gaffel haar eerste verschijning beleeft op het schip voor de volle zee, al mag wellicht dit rondhout reeds vóór 1620 hier en daar sporadisch bij de binnenvaart in gebruik zijn geweest.

Het is klaarblijkelijk, dat de te lande zoo voortreffelijk beslagen gids, zich door het woord ‘try’ heeft laten verleiden te gaan in de richting van het betrekkelijk moderne woord ‘trysail’ in de beteekenis van gaffelzeil. Om dus althans dit anachronisme weg te nemen zou de vertaling moeten luiden: ‘....lager, lager, tot aan het rak van de bezaansroe’, wanneer wij dan nog, om de complicatie niet onnoodig te vergrooten en wij een zóó geringe verlaging van het tuig al dit geraas

1) De Gids. 1 Maart 1928, Storm. Een spel van tooverij door William Shakespeare, vertaald door Mr. M. Nijhoff.

[p. 123]

waard achten, maar stilzwijgend aannemen dat hier sprake is van een zeil aan den bezaanstop.

Met dat al zijn wij dan echter nog geen duim verder uit het verkeerde vaarwater, en wel als gevolg dáárvan, dat door onvoldoende bekendheid met de techniek der navigatie en hare bewoordingen, er peiling is genomen op twee bakens in één, die volstrekt niet bijeen hooren: zij hebben betrekking op twee verschillende handelingen, die, ook nautisch gesproken, scherp van elkaar gescheiden liggen.

Immers na de woorden ‘lower, lower’, heeft de dichter geheel afgedaan met het strijken van de topzeilsteng.

Met de woorden: ‘Bring her to try with main-course’, wordt een handeling met het schip ingeleid, daarop wijst toch al dadelijk het woord ‘her’ dat hier onmogelijk in de plaats van het woord ‘topmast’ staan kan, maar wel, terdege, naar oud zeemansgebruik, voor ‘ship’.

Het ‘a-try’ of ‘to try to’ is synoniem met het meer moderne ‘lying to’, dus bijliggen en wel hier: met alleen het grootzeil bij, een positie die eerst eenigszins verandertwanneer, ietsverder in het eerste tooneelvan het eerste bedrijf, het bevel wordt gegeven: ‘Lay her a-hold, a-hold! set her two courses’, en dus dan zoo hoog mogelijk aan den wind gehouden wordt met beide onderzeilen bij, om het schip met kracht van zeil van een lagerwal te houden.... wat ten slotte faalt!

Dit a-hold schijnt overigens zelfs voor den Engelschen deskundige een nog onzekeren factor te bevatten en het voorkomen van dien term schijnt ook in den tijd van de ‘Tempest’ uitzondering te zijn.

J.W. van Nouhuys.

Naschrift.

Er is één ding, dat den heer Van Nouhuys niet duidelijk werd, toen hij Shakespeare's ‘Storm’ ging lezen, zelfs ondanks het feit dat hij zijn licht opstak in een uitgave met nimmer door Shakespeare geschetste samenvattingen van den toestand

[p. 124]

en met waarschijnlijk fantastische illustraties van Dulac, - en dat is, dat de geheele storm een toover-storm blijkt te zijn. Het is geen echte. Het lijkt maar zoo. Het is de bengel Ariël die stormpje speelt, en die, hoe consciëntieus hij zijn opdracht overigens ook uitvoert, zich aan nautische regelen geen zier laat gelegen liggen. Hij jakkert het koningsschip ontredderd naar Prospero's eiland, terwijl de rest der vloot het schip wel ziet zinken, maar ongedeerd de reis naar Napels voortzet. De storm is dus niet anders dan uitermate plaatselijk en plotseling voor te stellen. Vandaar het ‘alle hens aan dek’ in den aanvang.

In de ‘Storm’ werden misschien voor het eerst in de tooneelliteratuur zeetermen op het tooneel aangewend. Shakespeare ontleende er enkele aan Raleigh's Discourse on Shipping, andere aan Hackluyt's Voyages, terwijl weer een andere (het ‘a-hold’) voorkomt in een Sea-Grammar, een tiental jaren na het vermoedelijk spelen van ‘Storm’ verschenen. Johnson, in zijn aanteekening bij dit tooneel, vertelt een Engelsch admiraal ontmoet te hebben, die hem verzekerde, dat er in ‘this naval dialogue’ aan te wijzen waren ‘some inaccuracies and contradictory orders’. Al eeuwen lang zijn dus zeerobben bijzonder nauwlettend, als hun termen eens door leeken worden gebezigd! Historici hebben Shakespeare al zijn anachronismen vergeven; laten de zeelieden een gulle marge openhouden voor ‘dichterlijke vrijheid’ in het gebruik van scheepstaal.

Mijn weergave van ‘bring her to try with main-course’ is inderdaad fout. Dat ‘to try with’ via ‘to try to’ eigenlijk ‘to ly to’ zou beteekenen, werd mij niet ingegeven, en zoo heb ik, er niet uit kunnende komen, maar een greep gedaan en een woord gekozen dat in mijn oor zoo zeemansachtig mogelijk klonk. In dit ééne geval ging het mis, en hier ben ik den heer Van Nouhuys dankbaar voor zijn aanmerking; maar op andere plaatsen trof mijn Muze, bijgestaan door een nautisch beslagen raadgever die toevallig de proeven las, wel degelijk de juiste termen. Wat ik bewezen acht door het uitblijven van nog meer aanmerkingen van den heer Van Nouhuys' zijde. Iets positiever echter had daar zijn waardeering wel mogen klinken.

M. Nijhoff.