De Gids. Jaargang 92

[p. 433]

Een ontwikkelingsgeschiedenis der Middeleeuwsche bouwkunst in de Nederlanden.

F.A.J. Vermeulen, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst; deel I: Voorgeschiedenis en Middeleeuwen. (Martinus Nijhoff).

Het verschijnen van een handboek, over dàt gedeelte onzer nationale kunst, waaraan toch altijd nog de minste aandacht geschonken wordt, mag zeer zeker aanleiding genoeg heeten tot een grondig bestudeeren, en, zoo het werk zulks verdient, tot het vragen om belangstelling ervoor.

De bouwkunst in 't algemeen en daarmede ook onze Nederlandsche bouwkunst wordt eerst sedert kort weer onder ‘de kunsten’ gerekend; en dat altijd nog maar door een betrekkelijk klein gedeelte onzer natie. Wanneer wij zeggen: sedert kort, dan is daarmede omtrent een kwart eeuw bedoeld. Wat Cuypers nog niet vermocht te doen - noch zijn werk kon dat, noch waren de tijden er rijp voor - dat vermocht Berlage, nu juist vijf en twintig jaar geleden met zijn Amsterdamsche beurs. Berlage liet de bouwkunst weer gevoelen als een levende kunst, als één facet van het veelkleurig kristal, dat blijft als een afspiegeling der tijden, die vergaan. Door de beurs wreven de slapenden zich de oogen uit; men prees, misprees nog meer. Doch hoe dan ook, men was ontwaakt! Dat bouwen niet alleen maar een zaak was van voldoen aan practische eischen, onder toepassing van dezen of genen vorm, met meerdere of mindere kunde en behendigheid aan het verleden ontleend, dat begon toch langzamerhand door te dringen.

En met die belangstelling kwam ook de interesse naar

[p. 434]

boven voor de bouwkunst van het geheele verleden. Wel is waar had de archaeoloog, noch de leeraar-architect de geschiedenis der ‘architectuur’ ooit geheel verwaarloosd, doch dat bestudeeren en waardeeren was toch wel zeer eenzijdig geweest.

Ook in de geschriften der kundigsten onder hen, die in de laatste helft der vorige eeuw hunne gedachten over de bouwkunst te boek stelden vinden wij, naast de geschiedenis als zoodanig behandeld, een aanprijzen tot het imiteeren van bepaalde vormen uit het verleden als eenige mogelijkheid voor den architect van het oogenblik, waardoor alle gevoel van objectieve behandeling verloren ging.

Het boek door A.W. Weissman aan onze Nederlandsche bouwkunst gewijd - en door Dr. Jan Kalf in de Gids van 1914 besproken - behoorde tot de geschriften, die vrij waren van zulke aanbevelingen, doch waarin het feitenmateriaal niet behoorlijk tot een wordings- of ontwikkelingsgeschiedenis was verwerkt, zij het dan ook dat er een poging mede gewaagd was de stof op breeder grondslag te behandelen. Aan een opsomming opnieuw was geen behoefte, noch ook aan populaire boekjes, die vertellen, dat het Romaansch rondbogig en de Gothiek spitsbogig is.

Waaraan behoefte was, dat was aan een grondige uiteenzetting van een schrijver, die onze bouwkunst vermocht te zien als een onderdeel van het groote Europeesche geheel, die vermocht duidelijk te maken, hoè het Romaansch zich vormde in dezen uithoek van het Duitsche Rijk en hoe er later onze Gothiek ontstond, onder invloeden eenerzijds van buitenaf, anderzijds als uiting, afhankelijk van onzen landaard, ons materiaal, onze bodemgesteldheid, enz. enz. Hoe dan de Renaissance een nieuw ruimtegevoel opriep.... doch daarmede loopen wij vooruit op des schrijvers arbeid, want eerst het gedeelte tot en met de middeleeuwen is voltooid.

Wel is waar is dit, naar de schrijver zelf in zijn voorbericht zegt, het moeilijkste gedeelte van zijn arbeid geweest. Dat lijkt ons zeer wel mogelijk; aan de eeuwen nà 1600 hebben vorige generaties menig opstel gewijd, dat door den heer Vermeulen als voorstudie gebruikt kan worden, doch voor de periode der ‘slechte Duitsche manier’ gelijk Vasari haar noemt, het

[p. 435]

‘vuyle Gotsch’ zooals Huygens zegt en voor de werken, die stammen uit nog ‘duisterder’ eeuwen zijn nauwelijks enkele grondige studies verschenen.

Niet alsof er na Viollet-le-Duc ten onzent geen belangstelling voor de Middeleeuwen zoude zijn ontwaakt. Met veel enthousiasme, doch met weinig deemoed misschien, stonden de architecten van omtrent de jaren zeventig en tachtig tegenover de erfstukken van het groote verleden. Bestudeerd en beschreven als uitingen eener ontwikkeling werden zij zeer zeker te weinig. Zoo bleef er een lacune aan te vullen. Die aanvulling te hebben tot stand gebracht op een wijze, die, wat den geheelen opzet betreft, prijzenswaardig mag heeten, is o.i. de groote verdienste van het eerste gedeelte van dit handboek; een werk, waarvoor men den schrijver erkentelijk heeft te zijn.

De indeeling van het materiaal is aldus: Na een Inleiding en het opgeven van Bronnen en Literatuur volgen: de Voorgeschiedenis, de Grondslagen der Christelijke Bouwkunst en de Kerkelijke Bouwkunst der Middeleeuwen. Dan als kortere slothoofdstukken: de militaire Bouwkunst en de burgerlijke Bouwkunst der Middeleeuwen, terwijl drie registers dit deel sluiten.

Het deel ‘Kerkelijke Bouwkunst’ vormt begrijpelijkerwijze de pièce de résistance van dit boekdeel. Dit gedeelte, dat 291 bladzijden omvat, is onderverdeeld in: Het voor-romaansche tijdvak - De vroege romaansche periode - Stroomingen in de romaansche bouwkunst - De romaansche bouwstelsels in Nederland - Het gothische stelsel - De Nederlandsche gothiek.

De vraag moge hier worden gesteld of er niet te veel bladzijden zijn gegeven aan de vroege Middeleeuwen ten koste van de Gothiek. Terecht zal de schrijver kunnen antwoorden met de tegenwerping, dat over het Romaansch van ons land nog zoo heel weinig gepubliceerd was. Doch o.i. zoude daaruit moeten volgen, dat deze periode een afzonderlijke behandeling behoeft. Eenige reductie van den tekst in dit gedeelte ter wille van meerdere uitgebreidheid elders, terwille ook van het gemakkelijker vasthouden van de groote lijn,

[p. 436]

ware misschien gewenscht geweest. En er is misschien bezwaar te maken tegen wat te lang uitgesponnen locale bouwbijzonderheden.

Doch deze opmerkingen betreffen bijzaken in vergelijking met de klaarheid van den geheelen opzet. En men onderschatte de moeilijkheden bij het samenstellen van zulk een boek niet. Hij, die zich tot taak stelt over de geschiedenis onzer bouwkunst te gaan schrijven, moet welhaast bevangen worden door het gevoel, dat iemand zal krijgen, die op zich neemt een deel van een groot werk te leveren, waarvan de voorafgaande hoofdstukken door anderen werden samengesteld. Want als een deel van het groote West-Europeesche geheel moet men onze bouwgeschiedenis begrijpen. Wie anders te werk gaat, zal slechts een misteekend beeld kunnen geven. Wij waren staatkundig zoowel als cultureel een deel van een grooter geheel, al hadden wij onze eigen geaardheid. Bovendien: onze tegenwoordige landsgrenzen zijn allerminst cultureele grenslijnen in de middeleeuwen geweest.

En de gebouwen tenslotte, die te beschrijven waren, hebben voor het overgroote gedeelte reeds lang niet meer de gedaante, die zij oorspronkelijk vertoonden. Een ontwikkelingsgeschiedenis moest de schrijver dus geven van een bouwkunst, wier afzonderlijke uitingen meerendeels zelve weer een eigen ontwikkeling hadden doorgemaakt.

Deze opsomming van moeilijkheden moge voldoende zijn om te doen gevoelen, hoe prijzenswaardig het is, dat de schrijver ze heeft overwonnen. Aan de richtlijn, eens aangegeven door Dr. Jan Kalf (zie Gids 1914, blz. 324-330) en door Vermeulen gevolgd, is dat voor een groot deel te danken, hetgeen de schrijver zelf vol waardeering erkent (blz. 15).

De heer Vermeulen, die zoowel voor het Romaansch als voor de Gothiek de algemeene kenmerken als geheel beschrijft en de groote stroomingen nagaat, zooals die o.a. door Strzygowski zijn ontworpen, ziet terecht in de ruimteopvatting, waarbij wij dus ook onmiddellijk aan het gewelftype denken, hèt leidinggevend beginsel, hèt punt van uitgang voor het deel zijner geschiedenis, dat de Middeleeuwen omvat.

Zoo leidt hem dan een bespreking van het ruimteprincipe tweemaal over de algemeene begrippen bij Romaansch en

[p. 437]

Gothiek naar het vaststellen van een groepsindeeling voor de bouwwerken der vroegere middeleeuwen (blz. 281) en naar een voor onze latere kerken (blz. 421).

Dat de geschiedvorsching in den loop der komende jaren nieuw feitenmateriaal aan het licht zal brengen, is zeker. Dat daardoor herzieningen hier en daar noodig zullen blijken is eveneens aan te nemen. De schrijver erkent zelve: ‘.... ik meende hier niet de Geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst te schrijven. Slechts bedoelde ik saam te vatten datgene wat wij thans weten van onze bouwkunst en van hare monumenten; eene duidelijke omlijning van het bekende, opdat het onbekende zich te scherper moge afteekenen.’

De lezer kan, dunkt ons, voorshands tevreden zijn met hetgeen in dit eerste deel aangeboden werd en met de wijze, waaròp het werd aangeboden. Veel is erin, dat, geleerden mogelijk niet onbekend, voor menig lezer zeker wèl onbekend was. En dat onbekende werd gegeven in een vorm, die vele auteurs den heer Vermeulen benijden zullen.

Dat wij met belangstelling de voltooiing van deze ontwikkelingsgeschiedenis tegemoet zien, zal na het gezegde duidelijk zijn.

J.H. Plantenga.