De Gids. Jaargang 91

[p. 178]

Correspondentie.

De bespreking van Dr. Plantenga's Architecture religieuse du Brabant door Dr. D.F. Slothouwer in het Februarinummer van ons tijdschrift gaf, naar ons bleek, aanleiding tot aanmerkingen van meer dan ééne zijde. Die van den schrijver zelven van het besproken boek kwamen ons zoo gewichtig voor, dat wij ze Dr. Slothouwer opzonden, hem ruimte aanbiedende voor de beantwoording die zij hem mochten schijnen te verdienen. ‘Het spijt mij oprecht,’ liet ons hierop Dr. Slothouwer weten, ‘dat mijne bespreking een onaangenamen indruk heeft gemaakt; ik kan echter in dit stadium hier niet op terug komen.’ Derhalve moet de zaak besloten blijven met de mededeeling van Dr. Plantenga's verweer. - Redactie.

De bespreking, die Prof. Slothouwer van mijn boek ‘L'Architecture religieuse du Brabant au XVIIe ciècle’ in het Februari-nummer van ‘de Gids’ heeft gepubliceerd, bevat naar mijn meening een twaalftal punten, die aanleiding geven tot een antwoord, een opmerking of een wedervraag.

In 't kort wil ik de meeste dier punten hier aanstippen, om aldus den lezer, die belangstelling mocht hebben voor het onderwerp en voor de behandeling daarvan in mijn boek, mijn bezwaren tegen deze soort van kritiek duidelijk te maken; uitvoeriger zal ik alleen stilstaan bij een drieof viertal uitlatingen in bedoeld artikel.

Na een aanhef van algemeenen aard, schrijft de criticus:

‘Waarom de schrijver zich alleen tot de kerkelijke bouwkunst heeft bepaald is door het werk niet gebleken, tenzij dan dat het boek reeds nu lijvig genoeg geworden is.’

Als antwoord hierop moge dienen, dat de schrijver zich bepaalde tot de kerkelijke bouwkunst, niet in verband met de dikte van het boek, doch naar aanleiding van de geschiedenis, die in de richting der kerkelijke bouwkunst een zuiver omlijnde taak aanwees. Dat er zeer vele kerken en zeer weinig profane gebouwen ontstonden hing samen met de zware oeconomische toestanden en met den bloei van het kerkelijk leven. Zulks is uitvoerig uiteengezet in deel B van de Introductie; feiten zoowel als oorzaken worden daarin genoemd.

Dan volgt de opmerking:

[p. 179]

‘Men vraagt zich ook af wat de reden geweest is zich tot Brabant te bepalen, hetgeen de schrijver toch niet geheel heeft kunnen volhouden....’

Wie de Geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden in de XVIIe eeuw kent, zal deze vraag niet stellen. Wie de Geschiedenis niét kent, vindt het antwoord op blz. XXIII van de Introductie. In het voormalig Hertogdom Brabant lagen Brussel, Mechelen, Leuven en Antwerpen. Daar en in het land daar onmiddellijk omheen werden in de XVIIe eeuw verreweg de meeste kerken der Spaansche Nederlanden gebouwd. Van ‘toch niet kunnen volhouden’ is geen sprake; de grensoverschrijding is verklaard in de laatste alinea van blz. XII van het Voorwoord; zij leidde tot de bespreking van vijf van de een-en-veertig werken buiten de grenzen van Brabant, doch alléén in direct verband met het Brabantsche werk.

In het eerste hoofdstuk is om te beginnen gegeven het leven en de werken van Wensel Cobergher. Hierbij noteert de criticus het volgende:

‘Na een wel wat uitvoerige studie over het leven van Cobergher worden zijne werken in Brabant besroken n.l. de Carmelietenkerk te Brussel (nu verdwenen), de Notre-Dame te Montaigu, de Augustijnerkerk te Antwerpen. Bij de bespreking van de façade van het laatste monument zegt de schrijver dat hij zich verbaast over het contrast van dit werk met de beide vorige. Het feit dat hij zelfs niet naar eenigerlei verklaring voor dit contrast zoekt is een voorbeeld van de manier, waarop de schrijver zijn taak heeft opgevat.’

De laatste zin van deze alinea houdt ten eerste in: de schrijver heeft in het onderhavige geval niet naar verband gezocht; en ten tweede: dat heeft de schrijver vrijwel nergens gedaan.

Ik heb bij vrijwel ieder gebouw naar verklaringen gezocht, d.w.z. naar mogelijk aan te wijzen historisch verband. Vage of op fantasie berustende bewijsvoeringen zijn vermeden. Zoo kon ook niet worden aanaangegeven, waaròm Cobergher hier een ander type nam, (geld-gebrek, eisch der bouwheeren?) doch wel is aangetoond, wat aangetoond kòn worden: de alinea sprekende over het teruggrijpen naar de voorbeelden van een ouderen kunstbroeder met aanduiding der gravures, is blijkbaar door den bespreker over het hoofd gezien (blz. 45 van mijn boek).

Wat de tweede beschuldiging betreft: ik zou willen vragen, als ik het buiten mijn taak had geacht te liggen, kunsthistorisch verband te geven, waarvoor heeft dan het archief-materiaal gediend, waarvoor zijn dan de levensbeschrijvingen met de verschillende data gegeven? Waarvoor is het verblijf van Cobergher, van Francart en van Huyssens in Italië onderzocht? Waarvoor diende de beschrijving van de bouwbeweging in Rome in de ‘wel wat uitvoerige studie over het leven van Cobergher’, waartoe diende het onderzoek naar de bouwkundige boeken in Cobergher's bibliotheek? Waarvoor is de geheele bouwgeschiedenis van de San-Giovanni-de' Fiorentini nagegaan, waarvoor zijn de illustratie's No. 28 tot No. 35 en 53 en 54 gegeven? Waartoe werden het Palazzo Riario en Palazzo Farnese afgebeeld? Waartoe diende het geheele hoofdstuk over de voor-ontwerpen der Antwerpsche Jezuitenkerk, waartoe de analyse van de O.L. Vr. van Hanswijck en de vergelijking met San-Gallen? Waarom zijn bij tientallen plattegronden afgebeeld en waarom is bij herhaling gewezen op de bouwvoorschriften van den Heiligen Bisschop Borromeüs? Is dat alles, omdat de schrijver het buiten zijn taak heeft gesteld verklaringen te geven?

[p. 180]

Ware op één of meer plaatsen het verband fout gelegd geweest, had de bespreker onjuistheden of tegenstrijdigheden kunnen aantoonen, dan had ik die verwijten gaarne aanvaard, doch het verwijt, dat ik mij van verklaringen zou hebben afgemaakt wijs ik met beslistheid van de hand.

Even verder stelt de criticus den eisch aan den schrijver bewijzen te leveren voor de superioriteit van de architecten Francart en Huyssens. Dezen eisch meen ik zwijgend te moeten overslaan; het gaat hier om persoonlijke waardeering.

Verder noteert Prof. Slothouwer:

‘Welke de beteekenis van Aguilon moet zijn is ons niet duidelijk geworden.’

De beteekenis van Aguilon is duidelijk voor hem, die in mijn boek nauwkeurig naleest: blz. 81-82, blz. 80, 2e en 3e alinea, blz. 87-88, van blz. 84-87 de illustratie's, het citaat uit de Acta Sanctorum blz. 104, Mertens en Torfs blz. 104, Historia domus professae Antuerpienses blz. 106, Michel Grisius blz. 107 en P. Waldack blz. 95.

Bij de samenwerkende architecten Aguilon en Huyssens, vraagt Prof. Slothouwer, ‘hoe is precies hun verhouding geweest ten opzichte van het uitgevoerde werk?’ Bij het ontbreken van documenten daaromtrent is alleen een reconstructie der samenwerking mogelijk, gelijk die in het boek is gegeven. Een meer preciese grenslijn laat zich na 300 jaren niet vaststellen.

Sprekende over het aandeel, dat Rubens zou hebben gehad als architect aan de Jezuitenkerk van Antwerpen, schrijft de criticus: ‘De Heer Plantenga wenscht daar niet veel van te weten.’

Wanneer de bespreker de gegevens over dit punt niet beheerscht, doet hij beter er over te zwijgen. Wordt het ‘probleem-Rubens’ aangepakt, dan kan een beoordeelaar er zich niet met bovenstaanden zin van afmaken, doch moet of fouten aantoonen, of wel met de conclusie instemmen, wat Prof. Maere, Prof. Lemaire en Prof. Parent deden, die o.a. schreven: ‘Ce jugement sur l'influence de Rubens concorde trop avec l'état de nos connaissances, pour qu'on puisse le rejeter’, of: ‘Mr. Plantenga fait bonne justice de la légende de Rubens-architecte’, enz.

Komende tot Hoofdstuk III schrijft de criticus, dat besproken wordt:

‘....een kapel te Amelghem. Men kan niet aan den indruk ontkomen dat vooral de keuze van dit laatste voorbeeld vrijwel willekeurig geschied is.’

Hier kan noch van ‘keuze’, noch van ‘voorbeeld’, noch van ‘willekeur’ gesproken worden. In het Avant-Propos is aangegeven hoe de gevonden bouwwerken zijn verdeeld over 8 hoofdstukken. De Kapel van Amelghem, de eenige die wij vonden van vóór 1650, kwam door die indeeling vanzelf in Hoofdstuk III. De afkeurende opmerking zou dus alleen zin hebben wanneer Prof. Slothouwer mooiere, niet genoemde anonyme werken zou weten aan te wijzen.

Van de tweede helft der XVIIe eeuw worden allereerst behandeld de architecten Fayd'herbe en Hesius. Prof Slothouwer zegt over Fayd'herbe niets anders dan: ‘....de ongelukkige Fayd'herbe met zijn kerken van Leliëndaal en Hanswijck te Mechelen....’ Opgemerkt zij, dat hier voor de éérste maal is vastgesteld, welke kerken Fayd'herbe bouwde en welke niet. Ook de zeer recente publicatie's van Wackernagel en de laatste band

[p. 181]

van de Thieme-Becker Lexicon doen hieromtrent nog foutieve opgaven.

Verder gaande, citeert Prof. Slothouwer eenige zinnen van het 4e Hoofdstuk, waarin door mij Huyssens als één der meesters van de 17e-eeuwsche bouwkunst wordt geroemd, en dan laat de bespreker er op volgen:

‘Terwijl dus hier het werk van Huyssens als voorbeeldig wordt aangehaald, wordt later met instemming de kritiek van een zekeren Descamps (1792) geciteerd naar aanleiding van de getourmenteerde facade van de Jezuitenkerk te Leuven.’

Maar de Jezuitenkerk van Leuven is niet van Huyssens. Ik ben niet inconsequent geweest, doch Prof. Slothouwer verwart hier de werken en hun bouwmeesters. In mijn boek liggen deze werken 50 bladzijden van elkander. Toch kon Prof Slothouwer het weten, want 12 regels boven den zin die de Jezuitenkerk van Leuven aan Huyssens toeschrijft, noteert de criticus:.... ‘Hesius met zijn Jezuitenkerk te Leuven’!

Hoofdstuk VI ‘Quatre Abbayes Norbertines’ leidt de criticus aldus in:

‘Waarom dan een afzonderlijk hoofdstuk gewijd wordt aan vier Norbertijnsche abdijen wordt in het voorwoord alleen verduidelijkt door de opmerking dat deze zeer belangrijk zijn.’

Dit is niet waar: In de kleine inleiding, waarmede Hoofdstuk VI begint, wordt gewezen op het feit, dat in Brabant vier Norbertijnsche Abdijen werden hersteld of van nieuwe kerken voorzien. Waarom mogen deze vier dan niet met elkander in één hoofdstuk behandeld worden? En blijkt niet ook uit hun tekst hun belangrijkheid?

Het zij mij vergund hier in het kort weer te geven - wat ook iedere niet-bouwkundige onmiddellijk kan controleeren in mijn boek - wat is gegeven over de abdijen en met welke opmerkingen Prof. Slothouwer als bespreker meent te kunnen volstaan:

Ninove: Korte geschiedenis der Abdij - Bouwgeschiedenis van de kerk - Bespreking van het plan - Bespreking van de gevel, waarbij gewezen wordt op het wijzigen van de inzichten aan het einde der eeuw; de gevel is meer classicistisch. Overeenkomst aangetoond met den gevel van de Klein-Begijnhofkerk te Gent - afgebeeld: oude toestand der Abdij - Vervaardigd en afgebeeld de opmeting van het plan der kerk en foto's van exterieur en interieur.

Uit deze wedergave is alleen gelicht: ‘Van de façade van Ninove wordt gezegd, dat er geen enkele trek van verwantschap is met de tot nog toe behandelde voorbeelden.’

Grimberghen: Korte geschiedenis der Abdij - Bouwgeschiedenis en bespreking van het auteurschap - Bespreking van plan en opbouw - Bespreking van de eventueele voltooiing, volgens Sanderus - De samenhang in plan van Grimberghen en Ninove - Afgebeeld: Sanderus, exterieurs en interieurs, de koepel en de sacristij - Vervaardigd en afgebeeld: opmetingen van plattegrond en lengte-doorsnede der kerk.

Uit deze wedergave is alleen gelicht: ‘de kerk van Grimberghen is niet afgemaakt.’

Averbode: Korte geschiedenis der abdij - Bouwgeschiedenis en bespreking van het auteurschap, op grond van posten uit de oude rekenboeken, quitantie's en dagboek-aanteekeningen, welke hierbij voor de eerste maal werden gepubliceerd - Bespreking van plan en opbouw, beide met zeer eigen karakter - Afgebeeld: exterieurs en interieurs,

[p. 182]

toren, gevelfragmenten der Abdijgebouwen, en oorspronkelijke ontwerpteekeningen uit het prelaatsarchief - vervaardigd en afgebeeld: opmeting van plattegrond en dwarsdoorsnede der kerk.

Uit deze wedergave is alleen gelicht: ‘De Abdij van Averbode staat zeker eenigszins afzonderlijk.’

Parc: Korte geschiedenis der Abdij - De verbouwingen in de XVIIe en XVIIIe eeuw - De merkwaardige decoratie's in Bibliotheek en Refter van Hansche - De gedaanteverwisselingen van de kerk en van den toren - afgebeeld: gravure van Sanderus, negen gedeelten der abdij en het kerkplan naar Mylius.

Uit deze wedergave is alleen gelicht: ‘De Abdij van Parc verrast door de bekoorlijke Renaissance-gevels, die aan de Barok voorafgingen.’

Hierbij zij genoteerd, dat deze ééne zin nog fout is: Opmerkzaam wordt juist gemaakt op het feit, dat de Renaissance-gevels hier niet vóór, doch tijdens de Barok-periode gebouwd werden. (1638, 1663, 1688).

Aan het einde van zijn bespreking zegt de criticus: ‘Het omvangrijke werk wordt besloten met een conclusie van drie bladzijden...’ Hieraan zij toegevoegd: doch bovendien met 67 bladzijden bewijsplaatsen, een bibliographie van eenige bladzijden, een register, een kaart een een vergelijkende tabel.

Drie hoofdzaken bij de samenstelling van het werk zijn geweest: Ten 1e: het gebruiken van een zeer groot aantal, vrijwel onbekende, oorspronkelijke teekeningen, waarvan ruim 50 als illustratie's zijn weergegeven. Ten 2e: het afbeelden bij alle belangrijke werken van plattegronden en doorsneden (in totaal ± 40 illustratie's), waarvoor ik negen gebouwen speciaal heb opgemeten. Ten 3e: het baseeren van den tekst uitsluitend op archiefmateriaal.

Over geen dezer drie punten wordt met een enkel woord door Prof. Slothouwer gerept.

Kan een criticus zich rechtvaardigen door te zeggen, dat dit alles niet van belang is en dus in een bespreking niet behoeft te worden vermeld?

J.H. Plantenga.