De Gids. Jaargang 91

[p. 290]

Kerkelijke bouwkunst der XVII^e eeuw, enz. in Belgisch Brabant.

Dr. Ir. J.H. Plantenga, L'Architecture religieuse du Brabant au XVIIe siècle. la Haye - Nijhoff - 1925.

De belangstelling voor de architectuur der zeventiende eeuw is in den laatsten tijd merkbaar groeiende, de dikwijls zoo gepassionneerde fantasieën van den Barok worden niet langer als afwijkingen beschouwd, men ziet deze nu weer in het groote verband als dikwijls weliswaar zeer gedurfde, maar dan toch ook vaak geniale scheppingen. Het ligt dan ook geheel in de lijn van de ontwikkeling der studie van de historie der bouwkunst dat een der jongste publicaties van meer algemeene beteekenis aan dit tijdvak is gewijd.

En België, de Zuidelijke Nederlanden, kan altijd op onze belangstelling rekenen. Hoewel het verschil in godsdienst een moeilijke klove vormt, door volksaard en traditie zijn wij zoozeer aan elkaar gebonden dat de geschiedenis der Belgische architectuur altijd van beteekenis is voor een juist begrip van onze eigen bouwkunst.

Wanneer wij bovendien nagaan dat over deze periode als algemeen werk tot nog toe alleen mag gelden dat van Gurlitt: Geschichte des Barockstiles, des Rococo und des Klassicismus in Belgiën, Holland, Frankreich und England, terwijl Pater Braun alleen de Jezuietenkerken in België heeft behandeld, dan is er alle reden om zich over de aanwinst door de studie van den heer Plantenga te verheugen.

Hij begint met een introductie, waarin hij de beteekenis van het begrip barok uiteenzet en waarin hij een uitvoerig

[p. 291]

overzicht geeft van de sociale omstandigheden waaronder deze kunst onstaan is en waaronder zij zich heeft ontwikkeld.

Waarom de schrijver zich alleen tot de kerkelijke bouwkunst heeft bepaald is door het werk niet gebleken, tenzij dan dat het boek reeds nu lijvig genoeg geworden is.

Men vraagt zich ook af wat de reden geweest is zich tot Brabant te bepalen, hetgeen de schrijver toch niet geheel heeft kunnen volhouden, zooals op verschillende plaatsen blijkt. Kultuurhistorisch gesproken vormt Brabant toch zeker niet een geprononceerd afzonderlijk geheel. Men zou deze opvatting dus alleen aanvaarden wanneer dit een eerste studie zou kunnen zijn van een groote reeks.

Het eerste hoofdstuk is gewijd aan de bouwmeesters Cobergher en Francart. Na een wel wat uitvoerige studie over het leven van Cobergher worden zijne werken in Brabant besproken n.l. de Carmelietenkerk te Brussel (nu verdwenen), de Notre Dame te Montaigu, de Augustijnerkerk te Antwerpen. Bij de bespreking van de facade van het laatste monument zegt de schrijver dat hij zich verbaast over het contrast van dit werk met de beide vorige. Het feit dat hij zelfs niet naar eenigerlei verklaring voor dit contrast zoekt is een voorbeeld van de manier, waarop de schrijver zijn taak heeft opgevat.

Van Francart, den zwager van Cobergher, worden na een levensbeschrijving de volgende werken besproken: De Jezuïtenkerk te Brussel (nu verdwenen), de Augustijnerkerk te Brussel en de Begijnenkerk te Mechelen. Hoewel de schrijver als slot van deze bespreking zegt, dat Francart en Huyssens zonder twijfel in Brabant de meest eminente architecten van de eerste helft der zeventiende eeuw zijn geweest, heeft hij hiervan de bewijzen m.i. niet gegeven.

Het tweede hoofdstuk is gewijd aan de Jezuïten-architecten Aguilon en Huyssens. De schrijver heeft zich hier kunnen baseeren op het werk van Braun. Welke de beteekenis van Aguilon moet zijn is ons niet duidelijk geworden. Van Huyssens worden na een levensbeschrijving besproken: de Jezuietenkerk te Maastricht, die te Antwerpen, Namen en Brugge en de N. Dame de S. Pierre te Gent. Over de verhouding tusschen Aguilon en Huyssens wordt wel herhaaldelijk gesproken,

[p. 292]

maar hoe is deze precies geweest ten opzichte van het uitgevoerde werk? Er is over bovengenoemde kerk te Antwerpen een beschouwing verschenen van Dounet, waarin over de mogelijke medewerking van Rubens wordt gesproken. De Heer Plantenga wenscht daar niet veel van te weten en ook in zijn conclusie brengt hij de invloed van Rubens op de architectuur van zijn tijd tot vrijwel nihil terug. Dit is een vraag, die alleen reeds een geheele studie voor zichzelf zou eischen.

De eerste helft der zeventiende eeuw wordt besloten met hoofdstuk III, waarin anonyme werken en architecten van tweede orde worden behandeld, de Carmelietenkerk te Antwerpen en een kapel te Amelghem. Men kan niet aan den indruk ontkomen dat vooral de keuze van dit laatste voorbeeld vrijwel willekeurig geschied is.

Vervolgens krijgen wij als de bekendste architecten uit de tweede helft de ongelukkige Fayd'herbe met zijn kerken van Leliëndaal en Hanswyck te Mechelen en Hesius met zijn Jezuïtenkerk te Leuven. Ik kan niet nalaten het volgende aan te halen aangaande het werk van Fayd'herbe (bl. 171): ‘Dans les oeuvres d'une beauté immortelle on découvre sans cesse des qualités nouvelles. La lecture du Faust de Goethe, l'audition d'une symphonie de Beethoven, nous réservent chaque fois les plus délicieuses surprises. Il en est de même en architecture. Les oeuvres de Francart et de Huyssens nous ont continuellement et toujours plus profondément, charmés par leur force et leur pureté. Notre-Dame d'Hanswijck a produit sur nous l'effect inverse. Les défauts priment toujours davantage ses mérites’.

Terwijl dus hier het werk van Huyssens als voorbeeldig wordt aangehaald, wordt later met instemming de kritiek van een zekeren Descamps (1792) geciteerd naar aanleiding van de getourmenteerde façaden van de Jezuïtenkerk te Leuven (bl. 180):

‘Le portail, au dehors, est imposant par sa grandeur; sa décoration est de deux ordres les uns sur les autres, avec des colonnes, ioniques et corinthiennes; les frises sont ornées d'enfans et les ornemens y sont bien faits; mais le couronnement est de mauvais goût, lourd et trop élevé; il est

[p. 293]

surchargé de figures et écrase toute l'architecture, qui d'ailleurs est assez bien ordonnée; c'est le défaut de presque tous les portails en Flandre, ainsi que la plupart des autels; des couronnemens médiocres, des frontons brisés et retournés de toutes les façons, n'offrant que des enroulements lourds et mal placés; en sorte que tout cela dépare très souvent des autels qui d'ailleurs sont bien composés et de bonne architecture.’

In het vijfde hoofdstuk worden weder anonyme werken en architecten van tweede orde besproken, ditmaal van de tweede helft der zeventiende eeuw.

Waarom dan een afzonderlijk hoofdstuk gewijd wordt aan vier Norbertijnsche abdijen wordt in het voorwoord alleen verduidelijkt door de opmerking dat deze zeer belangrijk zijn. Het zijn Ninove, Grimberghen, Averbode en Parc. Van de façade van Ninove wordt gezegd dat er geen enkele trek van verwantschap is met de tot nog toe behandelde voorbeelden, de kerk van Grimberghen is niet afgemaakt, de abdij van Averbode staat zeker eenigszins afzonderlijk, en de abdij van Parc verrast door de bekoorlijke Renaissancegevels, die aan den barok voorafgingen.

Tenslotte worden, na een hoofdstuk genaamd Fragments et additions, enkele voorbeelden van het begin der achttiende eeuw besproken o.a. de Notre-Dame du Finistère te Brussel en de Notre-Dame des Fièvres te Leuven.

Het omvangrijke werk wordt besloten met een conclusie van drie bladzijden, waarin nog eens Braun wordt aangehaald naar aanleiding van Rubens en zijn Palazzi di Genova, en waarin ten slotte op het verband tusschen Gothiek en Barok wordt gewezen.

Er is hier door een Nederlander veel moeilijk en zwaar werk verricht op een terrein vol hindernissen. Vlaanderen en Brabant zijn van beteekenis voor de architectuur ontwikkeling van verschillende perioden. Maar men kan niet aan den indruk ontkomen dat de schrijver zijn buitengewoon omvangrijke taak niet geheel heeft kunnen beheerschen.

Intusschen bevat zijn studie een schat van gegevens, waarvoor wij hem dankbaar kunnen zijn.

D.F. Slothouwer.