De Gids. Jaargang 90

[p. 136]

Bibliographie.

Dr. Gregor Krause, Borneo, herausgegeben von F. Bruckmann, Lothstrasse 1, München. - Heft I-III.

Al bijna negen jaren is het geleden, dat Dr. Gregor Krause in ons land voor het eerst, de onvergelijkelijk schoone fotografiën tentoonstelde die hij op het eiland Bali had gemaakt, in de jaren dat hij daar als militair dokter werkzaam was.

Hij heeft door die fotografiën er ongetwijfeld toe bijgedragen dit gezegend eiland en zijn schoone bevolking beroemd te maken, en wanneer wij thans zien, dat er in de Indische dagbladen reeds lang van te voren geadverteerd wordt, wanneer op Bali lijkverbrandingen zullen plaats hebben met al de bij die plechtigheid passende ritueele dansen, dan moeten wij erkennen, dat ook deze roem banale gevolgen achter zich heeft aangesleept, helaas!

Nu is het al weer vele jaren geleden, dat deze intelligente en fijne medicus, die zoo vol bijtend sarcasme kon spreken over het Westersch cultuurleven, maar die toch ook zoo sober en roerend kon vertellen van het karakter der Oosterlingen en de schoonheid van de natuur in Indië, naar het land terug is gegaan dat hij zoo bewonderend lief heeft.

In de laatste jaren hoorden wij in Holland niets van hem, maar thans verrast de firma Bruckmann ons met de drie eerste afleveringen van een groot werk over Borneo, dat door Dr. Krause is samengesteld.

Een prachtige uitgave inderdaad! Iedere aflevering bevat twaalf groote reproducties naar fotografiën door Krause gemaakt; de meeste dezer opnamen toonen ons verschillende soorten apen, en behalve een paar afbeeldingen naar Dajakkers, zijn de rest oerwoudopnamen. Wie onzer bewaart niet als een kostbaar bezit, de bekoorlijke kleine boekjes der Gowan editie, die vóór den oorlog geregeld verschenen, maar welker verschijning na 1914 is opgehouden? Hoe smaakvol waren de opnamen naar de vogels, de insecten, de weekdieren, visschen en planten die ons deze serie boekjes hebben gebracht. Terwijl het net van staaldraad dat boven onze hoofden gespannen wordt, zich dag na dag verdicht, zoodat wij straks, met onze haast zonder rede en onze nieuwsgierigheid zonder grenzen, ingekooid zullen zijn als burgermanskippen in een ren, blijft het een genot in die boekjes te bladeren om goed te beseffen, dat de wilde witte meeuwen

[p. 137]

nog legeren op de steile rotsen en broeden boven de onmetelijke zee, en dat de visschen nog ontelbaar zijn. Maar wat de fotografiën van Krause thans brengen is boeiender nog dan wat de smaakvolle plaatjes der Gowaneditie ons jaren geleden hebben gebracht.

Wij die gewend zijn 's morgens de krant open te slaan, om op de achterzijde de beeltenissen te zien van ministers die op jockeys gelijken, van jockeys die wel dominé's schijnen, van dominé's die je voor acteurs zoudt houden, en van acteurs die je voor opera-dirigenten zoudt aanzien, van dirigenten die den oogopslag van filmhelden hebben, van filmhelden die weer op bankdirecteurs lijken, van bankdirecteurs die sluwe inbrekers schijnen, en van inbrekers die je voor jubeleerende burgemeesters zoudt houden, en van burgemeesters die tenslotte even goed footballers, billartkampioenen, of kamercandidaten konden zijn, voor ons is deze uitgave van Krause een troost en een verademing. Want waarlijk deze apen vergeten wij nooit, zij lijken even zeldzaam, groot, geheimzinnig en diep besloten als Beethoven, doorwoeld van een verdriet dat wij niet in staat zijn te peilen, bezeten door een verlangen dat wij niet kunnen doorgronden, gemarteld door een drift die aan ons bestaan vreemd is, en donker van een heimwee, tot den drempel waarvan wij zelfs niet kunnen naderen. Zij toonen ons het leven, dat nog door geen mechanisatie is genivelleerd.

R.N.R.H.

Mevrouw H. Kröller-Müller, Beschouwingen over problemen in de ontwikkeling der moderne kunst.

Ten tijde dat Mozart's muziek nog gespeeld werd bij het licht van kaarsen, en de rozen die in de perken te bloeien stonden nog niet genoemd werden naar generaals en staatslieden; in dienzelfden tijd hebben ons aller oud-ooms en oud-tantes duurzamen roem verworven.

Een roem die weliswaar nimmer wereldkundig werd, maar die in de nauwere bedding van geslacht en familie, met hartelijke overschatting en soms met een wat ironisch getinte piëteit, een eeuw en langer is blijven voortleven. En dat is, laten wij 't maar erkennen, voor roem geen kleinigheid. Hoe gaarne luisterden wij - met lichte huivering - als kinderen, naar de verhalen over oom Sybrand, ‘de groote natuurkenner’ der familie, die miereneters en otters bezat en een zolder vol kruipend gedierte, en in wiens handschriften de aanwijzigingen gevonden werden hoe katten van zweerende ooren en kippen van de gevreesde zwartziekte te genezen waren.

Had ook niet iedere familie haar dichteres, zooals wij hadden onze tante Aleida, die, - onder ons gezegd - in wrakke hexameters tegen den ‘onmensch’ Napoleon had getempesteerd, doch in lichter maatgang had bezongen de ondoordringbare bosschen aan den Ryn, en de bergen ‘die daar hooger dan den hemel zijn’. Doch niets was heerlijker dan de teekeningen te mogen bezien door een overgrootvader gemaakt op zijn verre reizen, palmboomen, bergen, zeegezichten en schepen, sepia-kleurig gepenseeld tegen een achtergrond van licht grijzig blauw. Als de dagen kort waren en de avonden overlang, dan luisterden wij naar de verhalen

[p. 138]

over dezen koopman met zijn nooit tot zijn recht gekomen kunstenaarsnatuur, en onder het suizend gaslicht bekeken wij kinderen, blad na blad, met stille bewondering en vreugde over dit zeldzaam familiebezit.

Aan dit alles moest ik denken toen ik het boek van Mevrouw Kröller-Müller gelezen had, een weinig vermoeid na de lezing, daar ik de overstelpende massa cursiva alle eer had willen bewijzen, hetgeen niet minder na-dreunt dan het berijden van een paard dat gaat in te hoogen draf.

‘Bij alle erkentelijkheid èn voor mijn opdrachtgevers èn voor mijn toehoorders bestaat er bij mij nog een andere, diepere beweegreden, namenlijk, eens nog tijdens mijn leven mijn inzicht over kunst - en meer nog speciaal over moderne kunst - te kennen te geven en tevens vast te leggen welke motieven mij hebben geleid bij het bijeen brengen mijner verzameling.

Ik wilde... eens nog heel vrijmoedig uitspreken, welke meening ik ben toegedaan en tot welke conclusies ik gekomen ben. Ik wilde dit doen in hoofdzaak ter wille van mijn dochter, die vooral naarmate zij ouder wordt, ongetwijfeld meer dan iemand anders mijne op een vaste levensbeschouwing berustende zienswijze zal deelen. Voor haar wilde ik een bekentenis afleggen in een meer concreten vorm dan tot nog toe, een bekentenis voor latere tijden.

Ik leg dus dit boek, wegens de diepere reden van zijn ontstaan in het hart van mijn eenige dochter etc. etc.’

Welk een lief'lijk droombeeld roept de lezing van het geciteerde op. Ik zag de aanvallige Kröller-Mullertjes van over vijftig of wellicht honderd jaren vóór mij, luisterend naar de verhalen, hoe eenmaal een verre verwante de wijsheid bezat, in tijden toen andere ouders voor hun dochters Citroëntjes kochten, een kostbare verzameling bijeen te brengen van de schoonste kunst dier jaren, en hoe zij haar wijs inzicht en diepe kennis in een omvangrijk schriftuur vastlegde, dat zou blijven een ‘bekentenis voor latere tijden’.

Daarna werd dit schriftuur het zeldzaam familiebezit, het schoon gecalligrafeerde unicum, ontvouwd, en met inachtneming van alle aanzwellende accenten en met een perfecte uitspraak der overtalrijke gallicismen, voorgelezen.

Of de aanvallige jongeren alles begrepen, daarvan was mijn droom niet zeker; maar vinden kinderen niet alles prachtig wat moeder voorleest, vooral als het uur van naar bed gaan er door verschoven wordt, en alle woorden wijdoogig en meer dan levensgroot uit een vage donkerte schijnen te naderen, om weer voorbij te gaan? Welk een schoone toekomst had dit handschrift kunnen hebben, onaantastbaar, onaanrandbaar, in liefde beveiligd door de veneratie van elkaar steeds opvolgende geslachten, als de openbaring van een reeds legendarisch geworden schoonheid.

Dit bedenkend, sloot ik het boek met oprechte compassie, omdat het zoo roekeloos zijn eenig duurzaam heil verzuimde.

R.N.R.H.