De Gids. Jaargang 89

[p. 386]

Overheid en wetenschap.

The love of intellectual truth is the weakest of all passions with the overwhelming majority of mankind.
Leslie Stephen.

De groote bedrijven, ondernemersgroepen, arbeidsgemeenschappen, verwerven zich meer en meer zelfstandigheid tegenover, en invloed op den Staat. Iedereen vindt het natuurlijk, onontkoombaar, ja heilzaam. Het is hèt groote schouwspel van de ontwikkeling der moderne beschaving: die onderwerping van het maatschappelijk leven door het bedrijf.

Er zijn ook groote geestelijke concerns; men zou het soms bijna vergeten. Deelen ook zij in dien gang naar zelfstandigheid? En zoo dit niet het geval mocht zijn, zijn dan wel de waarborgen aanwezig, dat de geest blijvend over de stof zal triomfeeren?

Al die groote geestelijke belangen hebben hun onoplosbare verbindingen met de maatschappij en daardoor ook met den Staat: de kerk met het sociale leven, de kunst met de techniek, de wetenschap met het onderwijs.

Hoe grooter de plaats, die het onderwijs inneemt in het leven eener natie, hoe inniger ook de betrekkingen van de wetenschap tot den Staat. Onze historie heeft die banden van wetenschap en Staat hecht en strak gemaakt. Onze universiteiten, het vitaal en bijkans eenig organisme der wetenschap, zijn door den Staat geschapen en gekweekt, en sedert ruim honderd jaren uit de hand gevoed. In 1815 heeft de verbinding van reactiezin en napoleontische allures, in plaats van de universiteiten zelfstandiger te maken, zoodat zij eigen elemen-

[p. 387]

ten in het leven der natie konden zijn, ze integendeel vaster aan den Staat geklonken. De wetgever van 1876 en van 1905 heeft de gelegenheid verzuimd, om die fout goed te maken. Wij bezitten een universitair stelsel, dat even stijf als omslachtig, even kostbaar voor den Staat als onverschillig aan de natie is.

De Nederlander, geneigd als hij is, om den Staat maar over te laten, wat des Staats is, is door een eeuw van nauwgezette regeeringszorg voor het hooger onderwijs gewend geraakt aan een gebrek aan daadwerkelijke belangstelling in de universiteit (zelfs als hij haar alumnus is, klopt zijn hart maar eens in de vijf jaar), die allerongunstigst afsteekt bij de geestdrift en de offervaardigheid, die in de engelsch-sprekende landen haar tot een waarlijk nationaal levensorgaan maken.

Ten spijt van fraaie speeches, en ridderorden, en zwellingen van nationalen trots over op ons vaderland neerregenende Nobel-prijzen, schijnt er grond voor de verzuchting: de wetenschap is in Nederland niet in eere. De oude eerbied voor de wetenschap, die van de achttiende eeuw af een krachtig element in de samenleving was geweest, heeft afgedaan. Naarmate een grooter publiek luider is gaan meespreken, hebben sportgeestdrift en een ietwat vooze kunstvereering de plaats ingenomen, die langen tijd door de wetenschap, met al te veel zelfvertrouwen voorzeker, als de hare werd beschouwd. Het zou onbillijk zijn, deze wending der cultuur aan de wetenschap zelve te verwijten: de wetenschap is niet onvolmaakter dan de overige uitingsvormen van den menschelijken geest, of dan zij zelve eertijds geweest is.

Dit gebrek aan meeleven van de natie in de wetenschap maakt de staatszorg aan haar gewijd, misschien noodiger, maar ook des te gevaarlijker. Het ontbreekt aan weerklank.

Indien eenig staatsorgaan het recht had, en ervan gebruik maakte, om aan Philips te Eindhoven voor te schrijven, volgens welke methode zij een bepaald soort lampjes hadden te vervaardigen, zou heel Nederland terstond vragen: is men in den Haag mal geworden? En als dan de lampjes, naar regeeringsvoorschrift vervaardigd, inderdaad eens minder goed uitvielen, dan zou er aan het weegeklag over onduldbare inmenging, en over de schade voor onzen uitvoer, geen einde zijn.

Doch wanneer onze Regeering den uitgesproken en gemoti-

[p. 388]

veerden wensch eener faculteit, om aan haar hoogeschool een bepaalde wetenschap in een bepaalde richting verder te zien ontwikkeld, kalm in den wind slaat, dan blijft het stil. Het publiek buiten de allernauwst betrokken kringen verneemt het niet eens, en als het er iets van hoort, trekt het er zich niets van aan.

En toch zou men kunnen vragen: is een onbelemmerde en zelf haar richting bepalende wetenschap niet voor het minst een even gewichtig nationaal belang als de bloeiendste tak van industrie?

De fout zit hierin, dat de Regeering zich geen rekenschap geeft van een wanverhouding tusschen haar wettelijke macht tot ingrijpen en haar bevoegdheid tot oordeelen, welke met de ontwikkeling der wetenschap voortdurend is toegenomen.

De invloed der faculteiten op de bezetting der leerstoelen heeft met den groei der universiteit en der wetenschap geen gelijken tred gehouden. De vaderlijke wetgevers van 1815 hadden aan de faculteit geenerlei recht van aanbeveling uitdrukkelijk toegekend. Het werd gebruik, en het sprak vanzelf, dat Curatoren het advies der faculteit inwonnen, - men steekt nu eenmaal zijn licht op, waar vuur is, - doch eerst de wet van 1876 gaf aan dat gebruik wettelijke sanctie, in den platonischen vorm, dat Curatoren aan den Minister eene aanbeveling indienen, ‘de faculteit gehoord’. Niets anders derhalve dan de toestand, die sedert 1815 had bestaan.

Toch is er, zou men zeggen, in die honderd jaar in de verhouding van wetenschap en regeeringsgezag wel het een en ander veranderd. In 1815 konden Curatoren en Ministers inderdaad geacht worden, het knusse stelsel der vaderlandsche wetenschap voor drie vijfde eenigermate te kunnen beoordeelen. Zij waren zelf in den regel juristen, en het toenmalige jus was een gemoedelijk vak. Zij hadden, naar oud-vaderlandschen trant, genoeg voeling met de theologie; zij waren hun latijn niet vergeten en soms zelfs niet al hun grieksch, en waren voor het overblijvende twee vijfde: de medicijnen en de wis- en natuurkunde, bereid, zich te laten voorlichten. Beslissenden invloed aan de faculteiten te gunnen, zou naar den regentengeest van onze Restauratie beteekend hebben: die kleine groepjes van drie tot vijf personen (zoo groot waren

[p. 389]

toen de faculteiten) gelegenheid geven, vriendjes te benoemen, verouderde richtingen te handhaven enz. Het spreekt van zelf, dat er vroeger en later tal van onverstandige wenschen of adviezen van faculteiten zijn uitgegaan, door wijs beleid van regeerders te pas getemperd. Maar was niet de onmondigheid der faculteiten er voor een deel schuld aan, dat soms haar verantwoordelijkheidsgevoel te wenschen liet?

Tegenwoordig zijn alle wetenschappen oneindig gedifferentieerd en verfijnd. In hun samenhang en hun onderlinge verhouding ze te beoordeelen, is niet meer het werk van eenige hooge staatsambtenaren. De behoeften eener universiteit kunnen, evenals die van een groot technisch of economisch bedrijf, alleen meer beoordeeld worden door de insiders, dat wil zeggen de faculteiten zelf. Deze tellen niet meer, zooals vroeger, 3 tot 5 leden, maar veeal 15 tot 25; zij zijn daardoor volwaardige vertegenwoordigingen van hun kring van wetenschappen, die reeds door hun aantal en door de uiteenloopendheid hunner vakken een waarborg bieden tegen de oudtijds gevreesde euvelen van begunstiging of bekrompenheid.

Intusschen gaat de Regeering met de grootste vrijmoedigheid voort, zich in dezen te gedragen, alsof het nog 1815 was. Zij wijkt af van de faculteitsadviezen, waar het haar goeddunkt, en schept in de kringen der universiteit het onbehagelijke gevoel, dat de belangen der wetenschap aan het Departement niet veilig zijn, en dat bijoogmerken en bijzondere voorkeur, tot schade van een objectieve beslissing in het belang der wetenschap, juist daar beginnen te werken, waar elke eigen voorkeur behoorde uitgesloten te zijn: in den Haag.

Een faculteitsadvies aangaande een vacature is geen zichtzending uit een winkel, die men terugstuurt met de boodschap: er was geen keus bij.¹⁾ Het behoorde niet voor te komen, dat de principieele wensch eener faculteit, om het onderwijs in een bepaalde wetenschappelijke richting te leiden, door de Regeering, zonder eenige opgave van redenen, werd veronachtzaamd. Toch is dit in de laatste jaren ten minste tweemaal geschied.

Het jongste geval betrof de opvolging van prof. Winkler in

1) Ik ga hier, gedachtig aan het ne bis in idem, de bezwaren aan het syteem der curatoria verbonden, met stilzwijgen voorbij, en verwijs daarvoor naar het artikel in dit tijdschrift 1922. IV, blz. 45.

[p. 390]

de faculteit der geneeskunde te Utrecht, als hoogleer aar in de psychiatrie en neurologie. Aan elk der drie rijksuniversiteiten is tot dusver het onderwijs in de neurologie, dat wil dus zeggen de biologie van het zenuwstelsel, met dat in de psychiatrie in één hand vereenigd geweest. Te Leiden en te Groningen leidde de studierichting der betrokken functionarissen ertoe, dat het onderwijs in de psychiatrie er zuiver psychologisch georienteerd is. Winkler's studie en onderwijs waren er altijd op gericht, aan het belang der biologie van het centrale zenuwstelsel voor de psychiatrie alle recht te doen toekomen.

Dezen staat van zaken wenschte de Utrechtsche faculteit, in het belang derhalve van een harmonische ontwikkeling der Nederlandsche wetenschap, bestendigd te zien. Daarnaast gold de overweging, dat binnen de Utrechtsche faculteit de sinds Winkler's komst aldaar zoo vruchtbaar gebleken, uiterst belangrijke samenwerking met enkele andere geleerden door zijn opvolger moest kunnen worden voortgezet. Het kwam er op aan, bij dit aftreden een belangrijk werk niet af te breken, een kostbaar materiaal niet tot onvruchtbaarheid te doemen, en in dezen zin strekte de aanbeveling der faculteit van een psychiater-neuroloog. Curatoren stemden in.

De Regeering evenwel benoemde niet den eerst aanbevolene. Haar keuze viel op een man wiens wetenschappelijke verdienste erkend wordt, doch die niet geacht kan worden, de neurologie te beheerschen, en in de psychiatrie de zuiver klinisch-psychologische richting vertegenwoordigt. De zoo noodige differentieering der wetenschap is verbroken.

Het is hier niet de vraag, of B dan zooveel minder knap was dan A, maar of de Regeering zich het recht mag aanmatigen, tegen de uitgesproken overtuiging van een hoogste wetenschappelijk ressort lijnrecht in te gaan. Zij heeft dat recht formeel, zedelijk mist zij het.

Er is aan deze zaak een kant, dien men bijna komisch zou kunnen noemen. Door de Utrechtsche benoeming zag de Vrije Universiteit zich opeens van de laatste helft harer geneeskundige faculteit, van 1919 tot 1924 twee leden sterk, beroofd! Het andere lid was een jaar te voren aan de rijksuniversiteit te Groningen benoemd, ook hier niet als eerstaanbevolene der faculteit. De Vrije Universiteit derhalve in eens gereduceerd tot drie faculteiten, terwijl zij er volgens art. 199

[p. 391]

der hooger-onderwijswet in 1930 vier en tegen 1955 vijf dient te bezitten, om aan de wet te voldoen! Geen wonder dat een anti-revolutionair orgaan aanstonds zijn stem verhief om verontwaardigd te vragen, hoe nu juist deze minister zoo verstrooid kon zijn, of dat in het Voorloopig verslag op de staatsbegrooting sommige leden den Minister bezwoeren, uit de verrichte amputatie toch in geen geval in 1930 de noodlottige consequentie te trekken. De Vrije Universiteit zelf schijnt eerst de halveering, daarna de vernietiging harer geneeskundige faculteit nog niet bemerkt te hebben. Tenzij het gerucht te gelooven valt, dat zij reeds geruimen tijd wel van deze veel te kostbare faculteit af wou, om het binnenkort eens met een minder dure wis- en natuurkundige als vierde in de rij te probeeren.

Hoe dit zij, men zou meenen, dat, tenzij de Vrije Universiteit ten spoedigste haar verdwenen faculteit herbezet en gaandeweg uitbreidt, deze instelling haar niet-levensvatbaarheid heeft bewezen. Dat derhalve bij het verstrijken van den fatalen termijn haar octrooi behoort te worden ingetrokken, en alsdan de vrijheid van dezen tak van confessioneel hooger onderwijs op een minder onpraktische wijze moet worden gewaarborgd. Voor een volledige en zelfstandige katholieke universiteit is, indien de katholieken haar begeeren, in ons land zonder twijfel reden, stof en voedingsbodem, maar voor een universiteit op zoo enge basis als die van het Gereformeerd beginsel blijkbaar niet. De weg, waarlangs in de toekomst de vele secten, die Nederland bergt, elk voor zich, desgewenscht, hun vrijheid van hooger onderwijs kunnen handhaven, is reeds schuchter aangewezen door de Regeering zelve, toen zij in 1923 een Staatscommissie in het leven riep, om te onderzoeken, hoe de verhouding tusschen openbaar en bijzonder hooger onderwijs nader kan worden geregeld, zoodat het bijzonder universitair onderwijs zich naar zijn aard beter zal kunnen ontwikkelen dan op dit oogenblik het geval is.

Incorporeering in de staatsuniversiteiten, met behoud van eigen samenhang, is de logische en praktische oplossing. Door de instelling der bijzondere leerstoelen, van 1905, is het kader, waarbinnen zulk een opneming in een waarlijk universitair verband zou zijn te verwezenlijken, reeds aanwezig. De rijksuniversiteiten zelf zouden bij zulk een uitbreiding van leer-

[p. 392]

krachten enkel winnen. Ons academisch personeel is, vergeleken met den toestand in andere landen, zeer gering in aantal, wat zich, vooral in betrekkingen met het buitenland, soms hinderlijk doet gevoelen. Meent echter de Gereformeerde universiteit, dat zij staat en valt met haar kunstmatig isolement, welnu, dat zij valle, in 1930 of in 1955, gelijk haar eigen auctor haar door artikel 199 beschoren heeft.

Indien het juist is, wat in den aanhef van dit artikel werd gesteld: dat de groote belangengroepen in stijgende mate invloed verwerven op den Staat, dan ligt hierin een dringende reden, om zonder dralen de verhouding van overheid en wetenschap, zegge in concreto van Regeering en universiteit, grondig te herzien. Want hoe sterker groepenpolitiek de staatswerkzaamheid gaat beheerschen, hoe meer ook een aan den Staat gekluisterde universiteit binnen dien invloed getrokken raakt. De eerste teekenen daarvan zijn reeds te bespeuren. Autonomie der universiteit, ten ontijde verzuimd, wordt in dezen tijd van verslinding van den geest door de materie meer dan ooit een levenskwestie. De moderne beschaving ligt waarlijk niet aan te veel ankers: een ervan is een zelfstandige wetenschap.

Niet de vrijheid met den valhoed op van de Gereformeerde hoogeschool. Geen kasplantjes, maar een gezond boschbeheer met ruimte voor alle boomen. Het is hier niet de plaats, om het stelsel van een gezonde universitaire zelfstandigheid in alle bijzonderheden te ontwerpen. Er wordt enkel beproefd, eenige lijnen aan te geven.

In de eerste plaats zou voor de drie rijks universiteiten hun karakter van zedelijke lichamen moeten worden erkend. Wie weten wil, op hoe merkwaardige wijze dit rechtskarakter veeleer gaandeweg is geëscamoteerd dan uitdrukkelijk opgeheven, leze het artikel van prof. Meijers, De Universiteit als zelfstandig lichaam, in Pallas Leidensis MCMXXV, met de verrassende conclusie, dat zulk een erkenning veeleer een kwestie van revindicatie dan van herstel zou zijn. ‘Alle gebouwen en instellingen, - leest men daar -, die vroeger het eigendom der universiteit geweest zijn, al wat vroeger met universiteitsgeld is aangekocht of haar geschonken, behoort, voorzoover het niet vergaan of weder verkocht is, nog steeds

[p. 393]

aan niemand anders dan aan de universiteit en niet aan den Staat.’

Anders staat het met de rantegevende eigendommen, die eenmaal aan de universiteiten hebben behoord, en aan den Staat zijn overgegaan. Niemand zal er aan denken, ze te willen terugvorderen. Zij zouden trouwens voor een moderne universiteit ook bij lange na niet meer toereikend zijn. Zelfs oude, rijke universiteiten als Oxford en Cambridge zijn op directen staatssteun aangewezen geraakt. Een kapitaliseering, waarbij de universiteit met haar erfdeel uit het huis van den Staat scheidde, zou haar, ook zonder dat zij zich als ‘enfant prodigue’ gedroeg, berooid terugbrengen. De vorm van bekostiging zou derhalve die moeten zijn, welke men tegenwoordig in Engeland heeft, waar een jaarlijksche ‘grant’ van den Staat, ter beschikking van de universiteit, haar eigen middelen aanvult. De hoogte van het bedrag zou natuurlijk noch eens voor al gefixeerd, noch buiten zekere limiten willekeurig elk jaar te veranderen moeten zijn.

Door deze gouden keten zou een volkomen losmaking der universiteit van den Staat reeds bij voorbaat zijn uitgesloten. Zij zou ook niet wenschelijk zijn. Waar het op aan komt is, den Staat de gelegenheid te laten tot controle, terwijl men hem ontheft van de taak van regelen en besturen. Deze laatste zou moeten worden gelegd in de hand van een stevig en paraat werkend orgaan uit de universiteit zelf, in den geest zooals ik dat in het bovenaangehaald artikel in 1922 geschetst heb. Geen afschaffing van curatoren, maar opneming van vertegenwoordigers van dein academischen senaat in het college. Een deel der curatoren zou ter benoeming van de Regeering kunnen blijven. Een behoorlijk bewerktuigd bureau, in plaats van de gebrekkige en omslachtige administratie van thans, zou een der allernoodigste dingen zijn. De vorm daarvan zou uit het beginsel der autonomie van zelf voortvloeien.

Het aandeel van de Regeering in benoemingen behoort te worden gereduceerd tot bekrachtiging, gelijk thans reeds geldt voor kerkelijke en bijzondere hoogleeraren. De Regeering zou immers in de van staatswege aangewezen curatoren haar zeggenschap in de beraadslagingen behouden. Ten opzichte van het oprichten van nieuwe leerstoelen, het stichten

[p. 394]

van laboratoria enz., zou zij zich geen verder strekkend recht van ingrijpen dan bekrachtiging behoeven voor te behouden. Immers hier zou de wal het schip wel keeren, wanneer de universiteit zelf met de haar toegestane middelen huishouden moest.

In het kader van zulk een zelfstandige rijksuniversiteit zou men zich de aanwezigheid van subcorporaties van bepaalde godsdienstige of andere richting zeer wel kunnen denken. De geheele toestel daartoe bestaat immers al, en wordt reeds gebruikt, zij het niet altijd doelmatig. Heeft niet zoo even nog de Sint Radboudstichting, door de vestiging van een bijzonderen leerstoel in de Thomistische wijsbegeerte te Leiden getoond, de mogelijkheden, die dat instituut behelst, ten volle te verstaan? De aanwijzing van de lichamen, bevoegd tot het instellen van bijzondere leerstoelen, zou gelijk zij thans is, aan de Regeering kunnen blijven, op advies der universiteit. Op den langen duur zou zulk een uitbreiding van de universiteit met bijzondere schoten niet onwaarschijnlijk iets opleveren, wat eenigermate geleek op het engelsche Collegesysteem, waarvan de groote voordeelen in ons wetenschappelijk leven noode worden gemist.

Het uitvoeren van een hoogeronderwijshervorming als hier bedoeld, zou uit een oogpunt van techniek der wetgeving betrekkelijk eenvoudig zijn. Zij zou het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ontslaan van verantwoordelijkheden, welke het in gemoede niet dragen kan.

J. Huizinga.