De Gids. Jaargang 89

[p. 264]

Trifouillard.

Litteraire overwegingen door Frans Erens. Van Boosten en Stols. Maastricht 1924.

Wij hebben ons veroorloofd hierboven den naam te zetten, waarmede de heer Erens in vervlogen tijden door zijn bentgenooten werd aangesproken. Nomen est omen: in dien naam uit een dwaas fransch liedje ligt al het treffende, dat een bijnaam eigen kan zijn. Trifouillard - het heeft iets wazigs: geen dikke, zwaarmoedige mist, maar een licht doorschijnende winternevel, die maakt, dat wij de voorwerpen niet in hun grimmige werkelijkheid onderscheiden, maar die het met rijp bedekte takwerk van boomen en struiken tot een kostbaar wit koraalrif herschept.

‘Litteraire overwegingen’ is voor dit boek een goed gekozen titel, een titel, die ook het karakter van den schrijver bepaalt.

Een man van smaak en eruditie houdt - wat hem van menig man van smaak en eruditie uit een jonger geslacht onderscheidt - van lezen; hij leest gaarne, hij leest goed, hij leest veel; hij leest niet, omdat lezen een afleiding of een ontspanning is; ook niet, omdat lezen het middel is, iets te leeren kennen of te weten te komen - hij leest, omdat in het samenstel van zijn geest de letterkunde een onmisbaar deel is; hij leest, omdat voor een homme de lettres lezen een levensfunctie beduidt; kortom hij leest om te lezen.

Waneer hij zijn oogen van de bladzijden opslaat, spint hij om het gelezene heen zijn mijmering. Hij poogt niet, wat hij gelezen heeft in vorm en hoedanigheid nauwkeurig te be-

[p. 265]

palen, hij zet het niet om in wijsgeerige gedachten; maar hij omringt het met een ijl en wijd vertakt weefsel van overpeinzingen. Daarna gaat hij aan het schrijven. Maar wat hij te boek stelt zijn niet die overpeinzingen zelf, het is iets als een neerslag...... Neen, dát woord klinkt te positivistisch. Wij willen liever zeggen, dat de overwegingen, die hem uit de pen vloeien, de hieroglyphen van zijn gemijmer zijn. Voor wie in staat is, ze te ontcijferen, doemt uit die korte teekens het heelal van de overpeinzingen weer op, en uit de zinnen, die hij neerschreef, beseffen wij den omvang en het gehalte van zijn daarachter liggend peinzen.

Daarin ligt zoowel de eigenaardige vorm als de aantrekkelijkheid van deze opstellen. Het zijn evenmin kritieken als essays, zij geven noch een oordeel, noch een verklaring, geen rangschikking en geen overzicht. Het zijn en blijven overwegingen van Trifouillard.

‘Deze bundel is er een van tastend onderzoek. Ik ben daarin zoo weinig mogelijk buiten mij zelven getreden. Ik heb daarin eenige bekende litteraire kunstwerken op de weegschaal gelegd. Ik heb die nog eens voor mij zelven overgewogen.’

Inderdaad. Maar wie het woord wegen in de beteekenis van meten aan een geijkten maatstaf neemt, zal den schrijver verkeerd beoordeelen. Hij gebruikt het in een andere oorspronkelijker beteekenis, want hij zoekt bij zijn wegen en overwegen geen exact gewicht, maar een zwaarteverhouding. Ook komt de balans niet in evenwicht, maar terwijl ons oog beurtelings het dalen en rijzen der beide schalen volgt, herkennen wij ook hierin het schommelen der beweeglijke gedachtengangen van den auteur.

Daar is de Education sentimentale. Is dit het merkwaardigste boek van Flaubert? Hij die zulks mocht beweren ‘zou zich niet vergissen.’ - Waarom? - ‘Hier heeft de schrijver het meest gewone stuk leven’ gebracht ‘dat hij in zijn oeuvre ons heeft voorgezet’. ‘Daarenboven heeft hij in L'Education sentimentale het meest van zich zelf gegeven; alleen in zijn brieven is de lezer hem naderbij.’ - Maar wat is dit naderbij zijn? - ‘Een nevenzaak, die niet over de waarde van het boek beslist.’ - En wat weten wij boven-

[p. 266]

dien van de verhouding van een auteur tot zijn personen? - De grenzen tusschen ‘biografie en creatie’ zijn nergens nauwkeurig te trekken en Frédéric is zeker niet de heele Flaubert. - ‘De voortreffelijkheid van dezen roman ligt dus niet in het min of meer biografische, dat de auteur hier heeft gegeven ...’ - Maar toch: ‘eigenaardig is de opvatting van den grondtrek van den held’. Want: ‘waarschijnijk was dit ook de grond van Flaubert's karakter’ enz. enz.

Wij zijn ons bewust, dat wij den heer Erens, door onze manier, zijn zwevende meeningen samen te vatten, geen recht laten wedervaren, maar het scheen ons het eenige middel om den lezer een begrip van Trifouillard's geest en Trifouillard's betoogtrant te geven. Wij kunnen het onrecht herstellen, door er bij te voegen: lees liever het geheele boekje dan onze recensie.

Dan zult gij gewaar worden, dat in dit tastend onderzoek, dit laveerend oordeelen, in dit net van gedachten, die over en weer gaan, dezen stijl van ‘weliswaar - maar toch - of misschien ook’ inderdaad iets schuilt van wat wij met een bijbelsch woord hongeren en dorsten naar de gerechtigheid kunnen noemen, en dat zij voor menigeen een beter middel bevatten letterkundige voortbrengselen te leeren begrijpen en waardeeren dan de vonnissen, die een criticus naar voor zijn tijd geldende wetjes van mooi en leelijk belieft te vellen, of de beschouwingen, waarmee een litteratuur-historicus u een kunstwerk in zijn geheel en in zijn onderdeelen pleegt te verklaren uit het leven van den kunstenaar, uit tijd, milieu, afstamming of uit wat niet al.

Er gaat een groote suggestie uit van die bladzijden, waar letters en lettergrepen, woorden en zinnen geen gevangenissen en kluisters zijn, om er meeningen en overtuigingen in op te sluiten, maar veeleer vensters, die uitzicht geven op een wijd landschap.

Toen wij het boekje hadden uitgelezen, scheen ons een van de fraaiste opstellen dat over Goethe. Maar de weetgierige lezer kan zich de moeite besparen, dat artikel in den inhoud op te zoeken. Hij zal het niet vinden, want het staat niet op bladzijde x of op bladzijde y. En toch is het er. Toch weten wij, hoezeer de heer Erens Goethe bewondert en wat

[p. 267]

Goethe voor hem in de letterkunde beduidt. Wij proeven het uit korte zinnetjes; wij bespeuren het uit vergelijkingen, waar de schrijver anderen aan Goethe toetst; wij lezen het telkens tusschen de regels - en ten slotte wordt dit alles bij elkaar een samenhangend geheel, geen scherp beeld, maar een zeer levendige voorstelling, die zoo goed of nog beter is dan een opstel.

En dan - hoe schitteren tusschen het tastend onderzoek en de overwegingen plotseling geestige, positieve opmerkingen, waarmee de heer Erens de persoon of den stijl van een auteur weet te treffen. Is er - het is maar weer een enkel voorbeeld - ooit iets beters over den tyranniek dicteerenden schrijftrant van Dostojewski gezegd, dan in het zinnetje: ‘Van hem zou men niet kunnen zeggen: “Hij spreekt als een boek,” maar: “Het boek lijkt wel een spreker’.

Waarlijk, wie beu is van het parmantig apodictische of het kleverig wijsgeerige, waarin sommige van onze beoordeelaars der letterkunde zich vermeien, dien kunnen wij aanraden troost te zoeken bij een artikel van Trifouillard, dat vele artikelen, bij zijn boekje, dat vele boeken bevat.

André Jolles.